"Бархан уулын ногоон хормой-минии балшар үлгы лэ..."

Николай Гармаевич Дамдинов 1932 ондо Хурамхаанай аймагай Угнаасай нютагта түрэһэн юм. Һургуулида һуража байхадаа, уран зохёол уншаха дуратай байһанаа элирүүлээ. Наймадахи ангида түрүүшынгээ шүлэг бэшээ һэн. 1951 ондо арбадахи класс алтан медальтайгаар дүүргэжэ, Москвагай М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта ороод, 1956 ондо тэрэнээ амжалтатай түгэсхэhэн байна. Н.Дамдиновай «Баргажан» гэжэ түрүүшын шүлэгэй ном 1955 ондо хэблүүлэгдэhэн юм. Энэ номhоо эхилжэ, уран зохёолнууд соонь гол сэдэб боложо гараhан дүрэ – түрэл тоонто Баргажан, Хурамхаан, бүхы Буряад орон. Саашадаа Н. Дамдинов буряад уран зохёолой түүхэдэ эли тодо мүрөө үлөөжэ, олон тоото шүлэгүүдые, поэмэнүүдые бэшэhэн намтартай. Томохон зохёолнуудынь, поэмэнүүдынь нэрлэбэл, «Эсэгын нэрэ», «Минии багша — Ленин», «Доржо Банзаров тухай дуун», «Шэлдэй зангиин дуун» гэжэ поэмэнүүдынь олондо мэдээжэ болонхой. «Шэнхинээтэ нарһад», «Шэнэ газар», «Талын дуун», «Мүшэтэ харгы» гэхэ мэтэ уянгата гүн ухаанай гүнзэгы удхатай зохёолнууд хэблэгдэһэн юм. «Шэнхинээтэ нарһадай» үгэдэ тааруулжа, композитор Б. Ямпилов оратори бэшэһэн байдаг.

1956 ондо Н. Дамдинов Литературна институдаа дүүргээд, хахад жэлэй туршада Москва хотодо киногой сценарна курсада hуралсалаа үргэлжэлүүлhэн байна. Н. Дамдиновай бэшэһэн сценаряар 1958 ондо Свердловско киностудида «Ургын һалбаржа байхада» гэжэ кинофильм табигданхай. 1967 онһоо Н. Дамдинов зүжэг бэшэжэ эхилээ һэн. Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй драмын академическэ театрай тайзан дээрэ: «Үнгэрһэн хэрэг», «Доржо Банзаров», «Илалтын дархашуул», «Декабристын бэһэлиг» гэһэн зүжэгүүдынь табигдаһан юм. Н. Дамдиновай шүлэгүүд, поэмэнүүд ород хэлэн дээрэ оршуулагдажа, «Новый мир», «Дружба народов», «Огонёк», «Октябрь», «Наш современник» сэдхүүлнүүдтэ толилогдожо, номууд боложо согсологдон, Москвада хэблэгдэһэн.

Манай гүрэнэй олон үндэhэтэнэй уран зохёол хадаа ород хэлээр дамжажа, орон дэлхэйдэ тарадагынь, холын сууряатай болодогынь мэдээжэ. Тиимэhээ ород хэлэн дээрэ шанартайгаар оршуулха гээшэ тон шухала асуудалнуудай нэгэниинь болоно. Литинститудайнь нүхэд, танил талануудынь Н. Дамдиновта энэ хэрэгтэнь туhа хүргэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, Е. Евтушенко тэрэниие элитэ поэт Я. Смеляковтой танилсуулhан юм. Тиигэжэ тэдэнэй хоорондохи зохёохы ажалай хани барисаан таhалдаагүй. Я. Смеляков «Дружба народов» сэдхүүлэй поэзиин таhагые даагша байхадаа, Н. Дамдиновай оршуулагдаhан зохёолнуудтань рецензи бэшэжэ, 1960 ондо Е. Евтушенко М. Луконин хоёрой оршуулhан «Эсэгын нэрэ» поэмэ, hүүлээрнь «Огонёк», «Октябрь» сэдхүүлнүүдтэ 1966 ондо «Шэнэ газар» (О. Дмитриевэй оршуулга), «Шэлдэй занги тухай дуун» (Р. Казаковагай) гэжэ поэмэнүүдые толилуулhан байна. Н. Дамдиновай зохёолнуудые ород хэлэн дээрэ оршуулха хэрэгтэ ехэ үүргэ нютагай поэдүүд А. Румянцев, В. Липатов, А. Щитов гэгшэд дүүргэhэн байдаг. Дээдэ hургуулида hуража байхадаа, залуу поэт уран зохёол, шүлэгүүдые бэшэхэ ёhо гуримтай гүнзэгыгөөр танилсахаhаа гадна, үндэhэн буряад поэзиингээ түүхэ шудалжа, шэнэ арга боломжо, харгы зам хододоо бэдэрдэг байгаа.

Н. Дамдинов Буряад нютагаа бусажа ерээд, Улаан-Үдэ хотодо ажаллажа эхилхэдээ, уран зохёолойнгоо ажалые эршэмтэйгээр үргэлжэлхынгөө хажуугаар олониитын хэрэгтэ эдэбхитэйгээр хабаадалсаhан юм. «Байгал» сэдхүүлэй ахамад редактораар хүдэлөө, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной ударидалгын гэшүүнээр, 1979 ондо СССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгагдаад, арад олонойнгоо хэрэг бүтээжэ, хүндэтэй ябаа. Н. Дамдиновай шүлэглэhэн зохёолнуудайнь уран hайханай юртэмсэ шэнжэлхэдэ, олон янзын жанрай түхэлтэйгөөр бэшэдэг байhаниинь эли болоно.

Ганса шүлэгүүдыень хаража үзэхэдэ, бага хэмжүүрэй зохёолнууд, сонет, сонедүүдэй гүрлөө г.м. жанрнууд, тэрээнhээ гадна удхын талаар гүн ухаанай, түүхын, олониитын ажабайдалда хабаатай сэдэбүүдтэй эпическэ, уянгата-эпическэ поэмэнүүдые бэшэhэн байна.Түрэл буряад хэлэн дээрэ хэблүүлhэн номуудынь нэрлэбэл: «Шэнхинээтэ нарhад» (1958), «Эсэгын нэрэ» (1960), «Харгын талаан» (1962) «Дүрбэн тэнгэри» (1965), «Минии багша - Ленин», «Ехэл hайн» (1968), «Доржо Банзаров тухай дуун» (1970), «Зунай аадар» (1972), «Мүшэтэ харгы. Шүлэгүүд, поэмэнүүд» (1979), «Дайнай хойто тээхи жэлнүүдтэ» (1986) г.м. Уран зохёолшын шүлэгүүд, поэмэнүүд ород ба бусад хэлэнүүд дээрэ оршуулагдаhан: «Гудящие сосны» (1959), «Битва за солнце» (1963), «Имя отца» (1963), «Новая земля» (1970), «Четыре неба» (1971), «Апрель» (1973), «Тропа Гэсэра» (1985) г.м.

 Н. Дамдиновай зохёохы ажалдань поэмын жанр ехэхэн hуури эзэлнэ. Тэрэ хадаа буряад шүлэглэһэн зохёолой уянгата поэмын тогтоолгодо хубитаяа оруулһан бэлэй. Энээнииень «Талын дуун» ба «Шэнхинээтэ нарhад» гэһэн зохёолнуудынь гэршэлнэ. Н. Дамдиновай шүлэглэhэн зохёолнуудайнь гол шухала һанал бодол (концепци) хүн ба юртэмсэ болоно. Тус онсо шэнжэ хадаа ажабайдалай үзэгдэлнүүдые үргэн дэлисэтэйгээр хамтаруулжа, тэрээндээ өөрынгөө hанаан сэдьхэлтэй хайшан гэжэ, ямараар хандаhые ураар зураглаhан байдаг. Тодорхойлон хэлэбэл, лирическэ шугамынь публицистическэ хөөрэлгын шэнжэтэй.

Шүлэгүүдыньшье, поэмэнүүдыньшье ехэнхидээ үе сагтаяа болон өөрынь ажабайдалтай хoлбоотой. Поэт өөрынгөө үе сагай эрилтын ёhоор арад зонойнгоо ажабайдалда болоhон үйлэ хэрэгүүдтэ эдэбхи ехэтэйгээр хандажа, арадайнгаа туйлаhан амжалтануудые айхабтар ехэ хүндэтэйгөөр тэмдэглэhэн жэшээтэй. Тиимэhээ поэдэй ехэ олон зохёолнуудынь олониитын сэдэбтэ зорюулагдаhан, эрид хурса тэмсэлэй дүлөөр соробхилон байдаг. «Хабарай аадар», «Дүрбэн тэнгэри», «Шэнэ газар», «Дайнай хойто тээхи жэлнүүдтэ» гэhэн номуудынь ажабайдалай үзэгдэлнүүдые гүнзэгыгөөр мэдэржэ, арад зонойнгоо үнгэрhэн сагай ба мүнөө үеын байдалые уянгата, гүн ухаанай талаhаань бодожо үзөөд, зүрхэнэй оёорhоо бэшэhэн зохёолнуудhаа бүридэнэ. Түрэhэн орон нютагайнгаа байгаалиин гоё hайханиие угалзатуулан, уншагшын зүрхэ сэдьхэл дайрамаар бэшэhэн байдаг. Буряад ороноо, Баргажан тоонтоёо: «Байгал – минии байдал!», «Байгал эхэтэй, Бархан эсэгэтэй Баргажан!» гэхэ мэтээр арадай туужа дээрэ үндэhэлэн зураглана:

Гурбан зуугаад Байгалай мүрэн уhаниинь

Гулдиран гүйhэн минии хурдан үдэрнүүд,

Эды олон аршаан булагта эхиниинь

Энээхэн наhанайм үглөөгүүртэл – Гэрэлнүүд.

 «Байгал – миний байдал!»

Н. Дамдиновай шүлэглэмэл зохёолнуудай үгэ хэлэн уран, найруулгань баян. Зохёол бүхэндэнь шахуу уянгата ба публицистическэ удхатай үгэнүүд ехэ аятай зохидоор холболдоhон, тааралдаhан байдаг. Зохёолнууд соонь ямар нэгэн юумэн тухай аали номгон янзаар хөөрэлгэшье, юрын ярилдаанай үгэнүүдшье, мүн баhа hанаа сэдьхэлээ хүдэлгэжэ дошхорон гү, али баярлаhан удхатай үгэ, мүрнүүдшье оролсоод лэ байха юм. Уран найруулгын талаар поэдэй буряад поэзидэ оруулhан нэмэри яhала ехэ байха. Поэт шүлэгүүд соогоо огто hанагдаагүй эли тодо удхатай метафорануудые, зэргэсүүлгэнүүдые, мүрнүүдые, ондоохон шэнжэтэй оньhон үгэнүүдые оруулhан байдаг. Н. Дамдинов ород уран зохёолшодой А. Пушкинай «Моцарт ба Сальери», В. Маяковскиин «Хорошо», М. Лермонтовэй, Э. Багрицкиин болон бусадай шүлэгүүдые буряад хэлэн дээрэ оршуулhан байха юм. Н. Дамдинов 1958 онһоо СССР[1]эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн ябаhан. 1975 ондо Н. Дамдинов Буряадай АССР-эй Уран зохёолшодой холбооной ударидалгын түрүүлэгшээр һунгагдаа, тиихэтэй хамта, РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной секретарь, СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной ударидалгын гэшүүн ябаһан байна. Н. Дамдинов Буряад Уласай Гүрэнэй шангай лауреат, Буряадай АССР-эй арадай уран зохёолшо, РСФСР-эй Максим Горькиин нэрэмжэтэ Гүрэнэй шангай лауреат болоһон байгаа.

Лариса ХАЛХАРОВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, доцент