Шэнэ мүрнүүд

Буряад Уласай зүүн захын айма­гай хилэ дээрэ Япон уласай “Уянгын сэсэрлиг”(“Сад камней”) гээшые дууряаһан яруу найрагай үзэмжэ һайхан хослол оршодог. Эртэ урдын монголшуудай: Есүхэйн, Чинги­сэй шулуунуудта һиилэһэн босоо бэшэгүүд түүхэдэ мүнхэрэнхэй. Тэрээн мэтэ оршон сагай уран найруулганууд шулуунууд дээрэ бэшэг­дээ. Мүнөө дээрээ Буряад орондо ори ганса энэ өөрсэ байгууламжа Яруунын айлшадай, аяншадай анха­рал, һонирхолые гансата татадагынь гайхалгүй.

“Эндэ түрүүшын шулуун 2003 ондо Эрдэни Дымчиковэй удари­дадаг “Яруунын залуушуул” гэһэн эмхиин гэшүүдэй үүсхэлээр бодхо­огдоо. Эдир залуугаар нүгшэһэн, бэлигтэй поэд Намжил Нимбу­евай шүлэгынь Улаан-Үдэһөө асарагдаһан 2т.300 кг. гантиг шулуун дээрэ һиилэгдээ бэлэй. Саашадаа энэ дэмбэрэлтэй хэрэг үргэлжэлүүлхэ тухай манай нүхэд сэдхүүлшэ Туяна Зондуева, Вик­тор Кострыгин гэгшэд дэмжэжэ, уянгын сэсэрлиг хэе, зүүн зүгэй маягтай хүүргэ бодхоое гэһэн һанаашалга гаргаа. Тиин уран зо­хёолшодой намтартай мэдээсэлэй стенд, Юрий Мандагановай хэжэ бэлэглэһэн 4 метр үндэртэй, 6 хабһандаа шүлэгүүдэй мүрнүүдтэй Хүрдэ, Чойжал сахюусатай асар, һанамжануудаа бэшэжэ орхихо Б. Базаровай дархалһан Ном-хайрсаг (книга-ларец) гэхэ мэтэ хэгдээ. Эндэ Эгэтын-Адагай захиргаан, һургуули ходо туһалжа байдаг юм. Гоё һайхан буряад дэгэлнүүдээ үмдэнхэй со­ёлой хүдэлмэришэд, һургуулиин шабинар аймагайнгаа айлшадые уг­талсадаг заншалтай”, - гэжэ Намжил Нимбуевай эгэшэ Любовь Шарапов­на дурсаа юм.

Яруунын аймагай 95 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан, аймагай захиргаанай туһаламжаар “Уянгын сэсэрлигтэ” олон шэнэ барилга бүтээгдээ: оюун бэлиг, эрдэм ухаа үршөөдэг Манжашэри бурханай хүрэг, шараар шэрдэһэн түмэр хо­рой хэгдээ, хүүргэ доогуур орожо, шулуунуудые шүргөөдэг малай зүргэнь сеткээр хаагдаа; машина­нуудай буудал ба доошоо бууха ташалан түхеэрэгдээ, 95 модод та­ригдаа. Аймагай нюурай үнэмшэлгэ (визиткэ) болохо, Яруунын яруу най­рагай үзэсхэлэн үшөө саашадаашье һэргээгдэжэ, шэнэ һонирхолтой зүйлнүүд нэмэгдэжэ байха бэзэ.

Яруунын нэрэтэй түрэтэй, бэлиг түгэс поэдууд Шираб ба Намжил Нимбуевууд, Цогто Номтоев, Цы­рен-Дулма Дондогой, Ким Цыденов, Марху Цыренов, Цыренжаб Бад­маев, Санжа Банзаракцаев, Бата Цэрэндэлэгэй, мүн энэ жэлдэ шулууниинь табигдаһан Булад Жанчипов гэгшэдэй эхэ нютагаа, түрэл арадаа, алтан дэлхэйн амидаралые түүрээн магтаһан шүлэгүүдэй мүрнүүд ган­тиг шулуунда бэшэгдээд, үе бүриин зоной сэдьхэлэй утаһа дайран бай­хань дамжаггүй.

Уянгын сэсэрлигтэ 10-дахи шулуун табигдажа, Улаан-Үдэ, Үльдэргэ, Эгэтын-Адаг ба бэшэ нютагуудһаа хүн зон олоороо сугларжа, байгаалиин агууехэ дуушан, Буряад ороной уяхан уянгын үзүүр шүлэгшэн Булад Намдакович Жанчиповай шүлэгтэй шулууе хүндэтэй дээрэ хүлеэн абаба. Хүшөө шулууе гэр бүлэнь: Екате­рина Ринчиновна ханинь, Дэнсэма ба Дэлгэр үхибүүдынь, зээ Сэржэ­маань өөһэдынгөө мүнгэ зөөри гаргажа, асаржа табяа, шүлэгыень бэшүүлээ. Иимэ хэрэгтэ томо спон­сор байдаггүйнь гайхалтай. Буряад ороной омогорхол болохо элитэ уран зохёолшодой шүлэг-хүшөөнүүд гансал гэр бүлынхидтэнь тохог­дохонь буруу гэхээр. Эндэхи баяр ёһололой удаа Үльдэргэдэ болоһон сайлалгада нютагай зон бага-сага мүнгэнүүдые хадагтайгаар барижа, “Буряадфармаци” нэгэдэлэй дарга Б.Д. Цыренов, Үльдэргын адми­нистрациин зүгһөө Э.Т. Митыпова гэгшэд хонидые бэлэглээ. Буряадай уран зохёолой классик гэжэ нэрлэ­хээр элитэ ехэ поэдтээ нютагтань хүшөө бодхообол һайн байгаа. Энэ­эн тушаа хэлсээн болохо байха гэжэ һанагдана.

Булад Намдакович Яруунын аймагай Зүүн-Үльдэргэ нютагта 1939 оной намар “Үргэн Гурьбын хойморто, Үдэ голой һэжүүртэ, Молон-Хүндын адагта, Обоотынгоо үбэртэ” түрэһэн. Долсон эжын од­хонсог, Абын Жанчиб эсэгэ, Дэжэд­ма эжы хоёртоо тэлүүлһэн хүбүүн “оодон шэлбэ түриитэй оодор табин наадаһаар” борьбо дээрээ бордойгоо. “Эжынгээ хормойһоо үндыһэн энгэр дулаан нютагни, аба­яа дахаһаар эртэлһэн ажалайм эхин зүргэ һэн” гэжэ дурсана. Дайнай үеын үхибүүн хара эртэ хамтын шүлэ халбагадан, эжэл үүри нүхэдөөрөө хамта Хушуу, Шаглын үбһэнэй бри­гадануудаар тармажа, бухал шэрэжэ, табижа һураһаншье.

Хүреэтэ, Бүтүүгэй манаанда

Хүбүүхэн хаһадаа, һүниндөө

Намагуудай нэхы мананда

Нэмһэгээр хашалагүй ябагдаа.

Иигэжэ байгаалиин дулаан энгэр дээрэ дурандаа үдэжэ ябахадань, уянгын бурьялаан нэгэтэ сэдьхэ­лэйнь булагта мүндэлөө ха гү? Булад Жанчиповһаа хүсэтэйгээр байгаа­лиие уран биирээр таталһандал уян үгөөр зураглажа шадаха найруулаг­шад хомор гэхээр.

...Халюун зөөлэн нугануудай

Хүлһэ манан хөөрэжэ,

Халуун үдэрэй ульһые

Хаажа хонодог эдитэй һэн.

Хүбэн манатай, шүүдэртэй

Хүрьһэтэ газар эхэмнай

Хөөмэй дулаан мансыһаа

Хэшэгээ һубиһаар хонодог һэн...

(“Хайрын хүсэл” поэмэ)

Хаанаһаань иимэ һайхан үгэнүүд гарадаг юм бэ гэжэ гайхахаар, шүлэгүүдэйнь үгэнүүд, мүрнүүд тон уран нарин зүйдэлтэй, һолонгын үнгэнүүдтэл шэлжэрхэй, үнгэ буда­гуудайнь һэлгээн уһан шэрын холи­солдоон мэтэ.

Дээгүүр матарһан һолонгын “таамаг һайхан шэрэнүүдые” илган тоолошогүй, “унаган ульгам урасхалаар уһан жо­роо табилуулһан” зээрэг гор­хон Үльдэргын долгиндол альгандаа адхашагүй. Булад Жанчиповай шүлэгүүд ондоо хэлэндэ оршуулагдашагүй, ямар­шье дээдэ гарай оршуулагша шүлэгүүдэйнь дабташагүй шэн­жые гүйсэд гаргажа шадахагүйл. Тиимэһээ шүлэгүүдыень буряада­араал уншаха хэрэгтэй байна.

Зүүн зүгэй тэнгэридэ

Зүйдөөл толон бадаржа,

Таатай дулаан һэбшээгээр

Талын гүнһөө амилба.

Сэнхир дайдын хаяагаар

Сэгээн гэрэл толоржо,

Хээрэ бэлшэһэн моридой

Хараае эли болгоно.

Булад Жанчипов уянгата поэзиин эзэн богдо, шүлэгүүдынь уншажа ханашагүй онсо шэнжэтэй, элдэб эсын хёмороото байдалтай ямаршье холбоогүй сэбэр лирикэ. Шүлэгүүд, поэмэнүүд соогоо хүдөө хүбшэ дай­дынгаа арюун һайханиие зүрхэндэ оротор түүрээжэ, жэнхэни байгаа­лияа гамнаха, сахиха хүсэл бодол эжэлүүдгүй түрүүлнэ. Хара багаһаа хүдөөгэй ажалшадай дундаршагүй ажалайнь магтаал соло дуудана: “Хабар, намарай талханда хадалан хээрын стануудаар, халуун зунай үбһэндэ холтоһон, үбһэн отогуудаар нютаг зоноо хормойдон, нүүдэл со­огуур ябадаг һэм” гэхэ мэтэ. Үүрэй сайхаһаа эхилдэг юртэмсын ажабай­далай алибаа үзэгдэлнүүдые сэдь­хэлдэ шэнгэмэ хурсаар зураглан, уран найруулгын үнэнтэ орьёл, эди шэди энэ гэжэ танюулна. Эдирхэн наһандаа бэшэһэн доро үгтэһэн шүлэгынь бүри амяа даран бэшэр­мээр, ёһотой классическа шүлэгэй дээжэ!

Зунай һүни богонихон,

Зурагар һарань бүрүүлхэн,

Нуга газар шэмээгүй

Нойрсожо байна бүтүүхэн.

Зэргэлээ түглын саада тээ

Зээрэг горхон хурхирна.

Эртэшэ һаарал гургалдай

Ээрэмшээжэ дуулана.

Эхинэй үбһэнэй бригадын

Элшэтэй улаан түүдэг дээр

Үүр һэмээхэн хираалжа,

Үнжэгэн толоёо адхана.

Уран зохёолшо оршон тойроноо, үдэр сагай, гадаада дотоодо байда­лай багаханшье хубилалтые хёрхоор обёорон, нюдэндэ үзэгдэмөөр зура­гуудые уһан жороо үгэнүүдээр хол­божо урална. Поэт хүнһөөл һаа он­доо бэльгүүн нюдөөр жэнхэни түрэл дайдаяа, нютагаархинаа эльгэлэн һанажа, шэг шарайень харахадаа, эжэлүүдгүй энхэрэн, эльгээ хайлан ябаһыень шүлэгүүдэйнь сохилто, мүр бүриһөөнь элирнэ.

Үүрэй сайжа байхада,

Үреэ һүрэг амарна,

Удамаршадайнь хүзүүндэ

Үгэнсэр хонхо дуурана.

Түглын булагай адагта

Түүдэгэй унин хараатай –

Адуушан суутай Баханхай

Гашуухан сайгаа шанаалтай...

Тоомгүйхэн шуран хүбүүн 4-хи классһаа шүлэг бэшэжэ эхилээд, Да­ша-Ханда Аюшеевна багшадаа маг­туулжа, бүришье бэшэхэ һэдэбтэй болоһон. 1959-1960 онуудаар Эгэтын хүдэлмэришэн-залуушуулай үдэшын һургуули дүүргэжэ, “Буряад Үнэн” һониндоо хүдэлжэ захалаа. Мүн Захааминай аймагай “Ажалай Ула­ан Туг” газетын оршуулгын талаар редакторай орлогшоор хүдэлөө. БГПИ-н буряад хэлэ-бэшэгэй таһагта һуралсажа гараа. “Буряад Үнэндөө” наһанай амаралтада гаратараа ажаллаа. БГТРК-гай “Сагай сууряан” дамжуулга урагшатай хүтэлжэ, ха­рагшадта һайшаагдаа. МОНЦАМЭ-н буряадай сурбалжалагша, «Правда», «Известия» сонинуудай үүсхэлээр М.Ю. Лермонтовэй, Г.В. Белин­скиин түрэһэн нютагуудаар яба­жа, һонин-һонин статьянуудые хэблүүлээ. Агууехэ ородой, гадаада гүрэнүүдэй поэдүүдэй шүлэгүүдые оршуулдагшье байгаа. СССР-эй (РФ-н) Уран зохёолшодой ба жур­налистнуудай Холбооной гэшүүн, Россиин Холбооной соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шанда ба Буряад Уласай гүрэнэй шанда хүртэгшэ Булад Нам­дакович Жанчипов ёһотойл буряад уран зохёолой классик, буряад ара­дай поэд гээшэ гэжэ тэмдэглэхээр.

1968 ондо “Хээрын сэсэгүүд”, 1972 ондо “Үүлэн шүхэр”, 1985 ондо “Са­гаан толон” гэһэн шүлэгүүдэйнгээ согсобори гаргаһан. 2008 ондо ха­маг шүлэгүүдээ, бүхы шахуу бэшэһэн зохёолнуудаа бүридхэжэ, хатуу га­дартай гурбалжан боти (трехтомник) хэблүүлһэн габьяатай. Эндэ аймаг нютагай, зон нүхэдэй, түрэлхидэй туһа ехэ байгаа. 1991 ондо “Комму­низм” колхозой 60 жэлэй ойгоор дашарамдуулан, Л.Д. Цыбикжапова түрүүлэгшын үүсхэл дэмжэн, бэе дээрээ даажа, согсолжо, хинажа, “Үлзы һайхан Үльдэргэмнай” гэжэ номдо “нара харуулаа”. 2011 ондо СПК «Үльдэргэ» ажахын түрүүлэгшэ Д.Ц. Галсановай захилаар “Мүнгэн сэргэм Үльдэргэм” ном гаргалсаа. Мүнөө тус номуудынь нютагаар­хинайнь “настольная книга” – тон дуратай, байд гээд лэ хэрэглэгдэдэг зохёолнууд болонхой.

Мүнөө 2022 оной июлиин 9-эй үдэр Улаан-Үдэһөө дүүрэн автобус зон: нүхэд, түрэл гарал, аймагай ноёд ерэжэ, Яруунын яруу найрагай эзэн - Булад Жанчиповай шүлэг- хүшөө нээлгын баярта суглараа. Телевидениһээ Э.Ш. Дагбаев ба бусад сурбалжалагшад ерэжэ, ви­део-бэшлэг буулгаа, үгэ хэлэгшэд уран шүлэгшэнөө үндэрөөр сэг­нэжэ ябаһанаа мэдүүлээ. Уянгын сэсэрлигэй үмэнэ аймагай захир­гаанай түлөөлэгшэ А.Ц. Жамсуев, СПК “Үльдэргэ” ажахын анханай түрүүлэгшэ Л.Д. Цыбикжапова, Бу­лад Жанчиповай дүү басаган Д.Ж. Тудупова ба наһанайнь хани Е.Р. Жанчипова гэгшэд үгэ хэлээ.

Поэдэй наһанайнь үнэн хани Екатерина Ринчиновна иигэжэ дур­саа: “Булад Намдакович нютагаар­хидтаа түрбэлгүй дуратай, багынгаа нүхэдые ходол дурдажа, эдэл зоной дэмжэлгээр ябагдана гэжэ баясан ябадаг һэн. Мүн “түрэлхи хэлэмнай яахаа байнаб, буряад хэлэн дээрэ номуудые уншахаяа болигшоб” гэжэ ехэтэ һанаагаа зободог һэн. Тиимэһээ энэ асуудалда анхаралаа хандуулжа, эдир үетэн, үхибүүд шу­буудтаа эхэ хэлыень мартуулангүй, түрэһэн нютаг орондоо дуратай бай­хаар һургажа, хүмүүжүүлжэ байял даа”, - гэжэ түгэсхэлдэнь сугларһан зоноо уряалаа һэн.

Цырен-Ханда ДАРИБАЗАРОВА