Уран зохёол далай мэтэ

“Происхождение монгольских народов в свете мифоэпических традиций Цен­тральной Азии» гэһэн шэнжэлхы хүдэлмэри, “Небо и земля” гэһэн 5 ботиһоо бүридэһэн роман-мозаика, 3 ботиһоо бүридэһэн “Буряад хэлэнэй этимологическа словарь”, мүн лэ 3 ботиһоо бүридэһэн Буряад уран зохёолой Антологи, тэрэ тоодо “Буряад уран зохёо­лой шэлэгдэмэл шэнхинээн” (прозо), “Буряад шүлэгэй далай”, “Буряад зүжэгэй хэшэг”, һүүлэй жэлнүүдтэ бэшэгдэһэн шүлэгүүд болон прозаическа зохёолнуу- дай “Мундарганууд” ном, “Уула хадын уянга” гэһэн шүлэгүүдэй ном болон бусадшье бүтээлнүүдынь сэсэ­гы сэсэн ухаанай үрэ дүн бэзэ гээд тобшолоё.

Бүхы дээрээ эрдэмэй 7 монографи, уран зохёолой 7 роман, шүлэгүүдэй 6 ном хэблүүлээ. Мүнөө Буряад Уласай 100 жэлэй ойдо зорюулагдаһан “Республика” гэһэн номоо хэблэлдэ тушаагаа.

Энэ удаа уран зохёолшо, эрдэмтэн А.Л.Ангархаев намтарайнгаа хэсэгүүдһээ дурсалгануудые дэлгээхэнь.

- Ардан Лопсонович, бага наһанайнгаа эгээл хадуугдама үе тухай хөөрэжэ үгыт...

- Таба наһатай һэн бэзэб, Ан­гархайн Аюуша таабайдаа үльгэр хөөрэжэ һууһанаа һананаб. Хаанаһаа энээниие һанаабши гэхэдэнь, хоёр ахаймни хөөрэжэ үгөө гээб. Үнэндөө өөрөө юушьеб зохёогоод, шалижа һууһан юм бэзэб. Анха түрүүн Хоца Намсараевай “Үүрэй толон” уншаһанаа һананаб. “Оройгоороо абар табар нарһан мо­дотой...” гээд эхилэгшэ һэн. Тэрэ үедэ, 50-яад онуудта саарһан үгы, ахайнгаа тетрадиин хуудаһанай ара талада “Оройгоороо абар табар...” гэһэн мүр дууряажа, юу хээ хээлэһэн юумэб. Энэм зохёолшын ажалда шадарлаһанайм эхин тэмдэг гээд нэр­лэел даа.

Тиихэдэ һайн хүдэлдэг хүнүүдтэ колхоз “Буряад үнэн” захюулдаг байһан юм. 2-дохи класста һуража байгаад, 2-3 шүлэг харандаашаар бэшээд, редакци руу эльгээхэ гэжэ шиидэбэб. Конверт үгы байгаа. Гурбалжан түхэлтэй конверт өөрөө хэбэб. Клей үгы. Эжым уран хүн байһан, захилаар плати, костюм оё­дог бэлэй. Зүү хара ниидхэ хоёрынь уута сооһоонь абаад, тэрэ конвер­тээ оёбоб. Ангархайтан буусаһаа Түхэреэн гэһэн ород дэрээбэн хүрэтэр 5 модо алхалжа, почтын хайрсаг руу бэшэгээ хэжэрхибэб. Тиигээд дүүрээ. Почтальон тэрээниием ябуулаагүй, хаяжархиһан юм бэзэ.

Нэгэтэ үдэшэлэн харшиин лам­пын гэрэлдэ эжынгээ хилээмэеэ эһээжэ байхада, “Хэнгэргэ” гэһэн шүлэг досоом түрэбэ.

Хойто хадаһаа буужа,

Хэдэн дабхар эрмэгһээ һүрэжэ,

Хүүеһэн хааяһан урасхалтай болоод,

Хоймор таладаа гаража ерэхэдээ,

Тэгшэхэн газараар мэлмэрэн урдажа,

Түнхэн мүрэндөө шудхан оронош.

Энэ хадаа түрүүшым хуулита шүлэг һэн. Һургуулиин директор, түүхын багша Дари Дамбаевна Халангуева “Уран гоёор уншалга” гэһэн урилдаа нэгэтэ үнгэргэбэ. Би “Хэнгэргэ” шүлэгөө уншаад, 1-дэхи һуури эзэлбэб. Сталинска 10 сүлхөөб мүнгөөр шагнагдабаб.

- Одоол урмашаһан байхат...

- Хүхиһэндөө зугаалжа, амилжа шадахаяа болёод байһан шэнгеэр өөрыгөө һананаб. Һүүлдэнь наһан соогоо абаһан шангууд, шагналнуудни энэл шанһаа эхитэйл даа. Тэрэ дары үшөө хэдэн шүлэг бэшээб. Бэеэр һулашаг үхибүүн байһанби, больницада эмшэлүүлбэб. Больницаһаа гараад байхадам, нэгэ һонин ушар болоо. 1956 он һэн. Табангуудай фермэдэ поэт Даша Дамбаев ерээ гэжэ дуулдаба. Хуряахайм фер­мые даагша байгаад, «Абгаймнай хүбүүн шүлэг бэшэдэг” гэжэ дуулга­ба юм ха. Хүдэһэн дэгэлтэй, буряад гуталтай хүбүүн ошобоб. Навыпуск үмдэтэй, кубанка малгайтай, ботиин­хатай хүниие эгээ түрүүшынхеэ хара­баб. Даша Дамбаев минии шүлэгөө уншахада магтаад, “Би шүлэгөө шам­да уншажа үгэһүү” гээд, “Дуулыш, минии атом” гээд сортоотойгоор ун­шаба. Бинь юушье ойлгобогүйб. Гур­бан шүлэгыем толилуулхаб гэжэ аба­ба. Уданшьегүй Түнхэнэй “Красное знамя” сониндо тэдэм хэблэгдэһэн юм.

“Байгал” сэдхүүлдэ хүдэлдэг Чин­гис Гомбоин Даша Дамбаевтай суг­таа аймаг ерэһэн аад, ондоо тээгүүр ябаад бусаһан байгаа. Редакциин адрес олоод, Ч.Гомбоинай нэрэ дээ­рэ шүлэгүүдээ эльгээбэб. Нэгэ хэды болоод, харюу ерэбэ. “Поэт шүлэг бэшэхэдээ, хара хилээмэ эдихэеэ һанаад бэшэдэггүй юм” – гэһэн заабари юм гү, ажаглалта юм гү байба. Теэд бинь энээндэнь анхарангүй, шүлэгөө бэшэһээр лэ байгааб. Нөөхил табан модоной зайда алхал­жа ябахадаа, булжамуурай толгой дээрэм жэргэхэдэнь, “Булжамуур” шүлэгөө бэшэжэрхибэб.

- Балдан Ябжанов һонирхоод, өөрөө намда ерэһэн гээд дурсадаг бэлэйт...

- Энеэдэтэй ушар болоо. “Крас­ное знамя” сонин соо шүлэгыем ун­шаад, тусгаар танилсахаяа унагалха морёор ерэһэн юм. Манда хүрөөд байгаад, тэрэнь унагалжархёо. Һургаалай үгэ яһала хэлээ, һүүлдэнь бэшэгшье эльгээгээ һэн ха. Адуу­най хүзүүндэ хонгирһон хонхо, мүн һургуулида жэнгирһэн хонхо хоёр тухай зэргэсүүлгэ хэжэ байгаад найруулһан нэгэ шүлэгөө Бал­дан Ябжановай тэрэ үедэ хүдэлжэ байһан “Джидинский колхозник” сониндо эльгээбэб. Даша-Дабаа Мункуев заһабари хэжэ гаргаа һэн. Яахаяа заһааб, өөрым шүлэг һайхан һэн гэжэ һанаһан хүм. Теэд яахабши, хүнэй гарта ороходонь... Дурсагдагша Даша-Дабаа Мункуев, Чингис Гомбоин, манда хүдэлһэн Николай Намсараев һанаандам мүнөө оробо. Хэды бэлигтэй зон аад, нэжээд-хошоод ном гаргуулаад, хизаарлаһаниинь харамтай юм.

- Зохёохы нүлөө үшөө хэд үзүүлһэн гээшэб?

- Буда Машкинов гэжэ хүн “Красное знамя” сониндо хүдэлжэ байгаад, гүрэндэ харша ажал ябуулгын түлөө гээд, 25 жэлээр эрхэеэ хаһуулаад ошоһон бэлэй. Зургаан жэл хаалтада һуугаад, бу­сажа ерэхэдээ, Галбайн найман жэлэй һургуулида буряад хэлэ, литература, түүхэ заагаа. Тэрэ үедэ Хрущёвой реформо болоод, 4 аймаг нэгэдүүлэгдэнхэй байгаа. Политическэ статьягаар түрмэдэ хаагдаһан Машкинов түүхын, гэгээ­рэлэй талаар аргагүй ехэ мэдэсэтэй хүн байһан. Юрэдөөл, тэрэнииие практический профессор гэжэ нэр­лэмээр хүн байгаа юм. Хорюулда байһан Сергей Есенинэй 1963 ондо хэблэгдэһэн 5 ботито согсолборитой бидэниие танилсуулһан. Поэзи, уян­га гээшэ иимэ юм ха юм гэжэ гайхан соносоһоноо мартагшагүйб. Нэгэтэ һая эхилжэ байһан Дондок Улзытуе­вай шүлэгүүдые уншажа үгэбэ.

Урал дээрэмни ургаал дурамнай

Ургаал дурамнай-урихан сэсэгнай.

Уурлаад инагни уралаа бү хазыш,

Улаахан хонхыень, дэльбыень

гамныш, -

гэһэн мүрнүүдые шагнаад, поэзи гээшэмнай иимэ жэгтэй долгисотой байжа магад ха юм гэжэ һанаа бэ­лэйб.

- Тиихэдэ математика, физикэ руу шуналтай болоот...

- Талаан болоходоо, 7-дохи клас­ста һуража байхадам, Буряадай багшанарай институдта дээдэ мате­матика заажа байһанаа ерэһэн Дор­жи Чимитович Болдошкинов манда математика заагаа. Математика юун гээшэб, нэгэ юумэнһээ эхилээд тео­ремэ зангаар дамжан ошохо гээшые ехэ абьяастайгаар шудалааб. Харин физикэдэ Карл Занданович Бал­данов дурлуулаа. 9-дэхи классһаа 11 класс хүрэтэр заагаа. Эйнштейн, Борһоо эхилээд, элитэ эрдэмтэд тухай, атомна боомбо, ядерна фи­зикэ тухай угаа һонирхолтойгоор хөөрэдэг һэн.

- Ши шүлэгшэн, литератор боло­хом бү гээрэй. Инженер болохош, - гэдэг бэлэй Доржи Чимитович.

Ахалагша классайхид хүдөөгэй электромонтёрой мэргэжэлдэ һураабди. Удангүй һургуулияа ме­дальтайгаар дүүргэһэн хадаа нэгэ экзамен тушаагаад, БГПИ-гэй фи­зико-математическа факультедтэ орооб.

Институдта орон сасуу Барга­жанай аймагай Дэрээнэй совхоздо хүдөөгэй практикада эльгээгдэбэб­ди. Бороотой жэлнүүдтэ 1 гектарһаа 20 центнер ургаса үгэдэг Хүнтэйн таряалангай тоогто ажал хэбэбди. Совхозой дарганар намайе зайн гал заһажа шадаха электромонтёр гэжэ мэдэхэдээ, бүхы тоогой электрын хэрэгсэлнүүдые заһаха гэһэн даа­бари үгэбэ. Тоогые даагша Жигжид ахатан (обогыень мартааб) ажалайм дүнгөөр ехэл урмашажа, ёһотой түгэс шанартайгаар хэгдэһэн хутага бэлэг болгон бариһан юм. Абамни ехэл удхатай бэлэг гээ бэлэй.

- Дээдэ һургуулида олоһон эр­дэм мэдэсэ литератураар һонирхоходотнай һаалта хээ гү, али һайн нүлөөтэй байгаа гү?

- Би юрэнхыдөө тойруушагаар литературада ерэһэн болоноб. Маг­нитная тонкая пленка гээшые, элек­трын лаампын техникэ хужарлан үзэдэг һэмди. Иимэ мэдэсэ “Суран­зан” туужаяа , “Архимедэй хүшүүргэ” гэһэн номоо, шүлэгөө бэшэхэдэм түлхисэ боложо үгэһэн. Мүнөөнэй электронно байгуулганууд эдэ дээрэ дурсагдаһан оньһон зүйлнүүдһээ эхиеэ абаһан гээшэ. Бэлигтэй бэр­хэ Дугар Бодиевич Чимитдоржи­ев, Головнев, бусад багшанартаа мүнөөшье хүрэтэрөө сэдьхэлдээ ба­яртай ябадагбди.

- Тэрэ үеын литературын хүгжэлтэ тухай танай һанамжа?

- Сэхыень хэлэбэл, зүблэлтэ бүхы уран зохёолые хүл дээрэнь гаргаһан хүн Иосиф Сталин болоно. Ябууд дундаа юумэнэй ушар ёһыень ойлгодог хурса ухаатай байгаа. М.Горькийтой зүбшэн, РАП (Рос­сийская ассоциация пролетарских писателей) болюулха, зүблэлтэ уран зохёолшодой холбоо байгуулха, Литературна институт, зохёохы ажа­лай байшангуудые (Дома творче­ства) нээхэ гэһэн үнэтэ үүсхэлнүүд мүндэлһэн гээшэ.