«Дуун - минии хуби заяан»

   - Һургуулиин шабинар байхадаа, Цырендолгор эгэшэтэеэ суг дуулажа, “эгэшэ, дүү Дамбаевууд дуулахань” гүүлэдэг байгаабди.  Хамта табан үхибүүд һэмди. Гурбаниинь – хоёр хүбүүд, би гээд үлөөбди. “Байгал” гэһэн мэргэжэлтэ ансамбльда суг амжалтатай хүдэлжэ, дуулалдажа, намтаяа ябаһан Дулма дүүмни (анхан “Синие ели” гэһэн П.Дамирановай дуугаар 1994 ондо конкурсдо шалгараа бэлэйбди) харгын аюулһаа наһа бараһаниинь ехэл харамтай байдаг даа... Анха түрүүшын дуунуудтнай ямар дуунууд байгааб гэжэ асуухадатнай, эгээл түрүүшынхиеэ эдэ дуунуудые гүйсэдхэжэ, артистка болоһомби гэжэ омогорхохоор дуунууд олон даа. Зүгөөр дуунай удха зүбөөр хүгжэмдөө дамжуулжа шададаг эди шэдитэй байһан алдар суута композитор Базыр Цырендашиевай (дэлдэгэр галзууд угтай байгаа), баһал ехэ талаан бэлигтэй поэт ябаһан Дондог Улзытуевай зохёоһон “Намар” гэһэн дууень би анха түрүүшынхиеэ дуулажа, үргэн олон шагнагшадтаа хүргөө бэлэйб:

Шулуун дээгүүр миралзаад,

Шугын горход хайнагтаа.

Халуун зүрхым шатааһан

Халюун намар хаанаб даа...

      Тиихэдэ бултанда мэдээжэ болоһон “Ононой эрье дээр” гэһэн арадай дуун хадаа эгээл түрүүн дуулаһан дуунуудайм нэгэн боложо, зохёохы ажалыем шэмэглээ һэн, - гэжэ дуушанай хүнгэн бэшэ харгы замай түрүүшын алхамууд тухай Дарима Дамбаевна хөөрэхэ зуураа бэлигэйнь эхи табиһан багшанар тухайгаа ехэ зохидоор дурсаа, хөөрөө бэлэй.

     Улаан-Үдын П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищиин оюутан болохо, олондо мэдээжэ багша Ардан Фёдорович Зонхоевто һураха зол эдирхэн Дарима басаганда тудаба. Чаанза заалгажа байһан, гэбэшье ноотошье мэдэхэгүй, зүгөөр дуулаха дуратай басагые үүдэнэй саанаһаа дуулахыень шагнаһан А.Ф.Зонхоев «дуушан заабол болохол даа» гэжэ этигэн, наһанайнгаа нүхэр З.Б.Тогочеева (тэрэ үедэ училищиин директор байгаа) түрүүтэй багшанарай комиссида шалгуулһанайнь удаа Ородой Холбоото Уласай арадай артист Клавдия Гомбоева-Языкова даажа абаа бэлэй.

    «Нэн түрүүн Клавдия Ивановна багшамни дуулаха үедөө зүбөөр амилха, амияа саг соонь абаха, хоолойгоо һорихо бусад онол аргануудта һургаба. Һүүлдэнь энэ училищиин багша,  гүрэнэй филармониин уран һайханай талаар хүтэлбэрилэгшэ байһан Жамсаран Дармаевич Дандаров түрүүшын дуунуудай (“Намар”, “Ононой эрье дээр”) нугалбари, аялга, удхыень зүбөөр дамжуулха аргануудые залуу оюутандаа  заагаа һэн. 1977 ондо хатарнуудые олоор харуулдаг байһан “Байгал” ансамблиин дуушан Ч.Г.Шанюшкинагай Эрхүү ошохо аргагүй болоходонь, залуу  дуушан Дарима Дугданова уригдажа, баяан дээрэ наададаг И.М.Емельяновай (бэлигтэй дуушан Дымбрын Ринчиновагай хани нүхэр) хүгжэм доро дуунуудаа хангюурдаа бэлэй.

         Дуунуудаар жэргээл 45 жэлнүүд...

      Арадай дуунуудые аргагүй гоёор гүйсэдхэдэг,   хонгёо һайхан, шанга хоолойгоороо олониие гайхуулдаг байһан мэдээжэ артистка Буда-Ханда Тарбаевна Дашиеваһаа жэшээ абан, бэлиг талаанһаань хубаалдаха золтой байһан тухайгаа хөөрэһэн Дарима Дамбаевнае арадтаа суутай эгэшэ дуушан ехэ дэмжээ, үргөө һэн.

   -Эды олон жэлнүүд соо бүхы СССР гүрэн соогоо, хариин оронуудаар, Дунда Азяар хэдэн һара, жэлээр ябажа, түрэл арадайнгаа урданай болон тэрэ үеын дуунуудтай танилсуулха ехэ үүргэ намда даалгагдаа гээшэ. Гэбэшье өөрынгөө дуунуудые дуулаха гэжэ оролдооб, ондоо хүнэй гүйсэдхэһэн репертуар дабтахагүй гэһэн зорилго урдаа табижа, олон дуунай анха түрүүшын гүйсэдхэгшэ болоһон байнаб. Жэшээнь, “Хани нүхэд”, “Ерэхээ яагааш”, “Хэжэнгэмни”, “Жара наһанай жаргал” гээд тоолохоор даа. Хүнэй сэдьхэл хүдэлгэхэ бэлигтэй Базыр Цырендашиевай дуунууд намда тон дүтэ байдаг. Тиихэдэ өөр тухайгаа поэт Николай Чимитович Шабаевта хөөрэхэдэмни, Наранбаатартай (монгол композитор) хамта “Дарима” гэһэн минии намтар тухай хөөрэһэн гоё дуу намдаа бэлэглээ бэлэй. Монгол ороноор ябахадаа, түрэл орон соогоо олон тоото конкурс, харалгануудта илажа гарааб. Илангаяа Монголдо илаһан “Насны намар” гэһэн дуумни манай шагнагшадта ехэтэ һайшаагдаа бэлэй, - гэжэ баясан хөөрэһэн Д.Д.Дугдановагай зохёохы ажалые  “Дэлхэй минии альган дээр” (хүгж.С.Манжигеевэй) гэһэн огсом аялгатай, зохидхон дуун шэмэглэнэ. Үнэхөөрөө бүхы дэлхэйгээр буряад дуугаа таталуулжа, шэхэнэй шэмэг болгожо, олон оронуудаар дуулан ябаһыень гэршэлнэ бшуу.

    Шүлэгүүдээ дурадхаһан Хэжэнгымнай бэлигтэй поэт Владислав Тугдэмэйн үгэ дээрэ Пурбо Дамирановай хүгжэмөөр “Хэжэнгэмнай”, “Хүртэй”, “Хөөрхэ” гэһэн шэнэ дуунууд концертыень шэмэглэнэ. «Иимэ бэлигтэй хүнтэй танил байһандаа баярланаб”, - гэжэ дуушан тэмдэглээ һэн.

    -Дуун хадаа минии хуби заяан, ами наһан, ажамидарал, минии зол жаргал, сэдьхэл, минии һанаан бодол гээшэл даа. Дуунайнгаа удха шанар харагшад, шагнагшадтаа дууһан дамжуулха гэжэ оролдодогби. Бэлигтэй    поэт Лопсон Тапхаев наһа барахынгаа урда тээ гурбан шүлэгөө дуун  болгохыем дамжуулаа һэн. “Моритой басаган” гэһэн шэнэ дууень (үг.Л.Тапхаевай) композитор Галмандах Баттулга бэшээ, энэ дуунай премьерэ болохо. Хормейстер Баярма Овчинниковагай хүтэлбэри доро “Наһанай эрьесэ” гэһэн шэнэ дуу баяр ёһололойнгөө (зохёохы ажалайнгаа 45 жэлдэ) үдэшэ дээрэ дуулахаб. “Байгалаймнай” бүхы зохёохы коллектив, мэдээжэ дуушад Бутидэй Дондог, Болот Сандипов, Андрей Чимитдоржиев, Саян Цымпилов, Мүнхзул, бусад бэрхэ-бэрхэ хатаршад юбилейнэ тоглолтодомни хабаадажа, шагнагшадаймнай, харагшадаймнай урма зориг бадаруулха байха. Өөртэмни һайшаагдадаг “Зүүдэн соо”, “Гоёхоноороо” дуунуудаа шагнагшадтаа зорюулхаб. Мүнөөнэй  хүндэ хүшэр сагта (дайтай...) эбтэй эетэй, элүүр энхэ ажаһуужа, бэе бэеэ гамнажа, хайрлажа, хатуу хүндэ сагые дабажа, бэе бэеэ дүнгэжэ, сэгнэжэ ябаял даа! Зугаатай, хүхюун дорюун, бурхантай, буянтай ябахамнай болтогой! Ноябриин 5-да болохо концерт наадандаа бултыетнай уринабди, хүлеэнэбди,- гэжэ Россиин габьяата артистка Дарима Дугданова Хэжэнгэ нютагаархидтаа, дуунда дуратайшуулдаа урилгаяа дамжуулна һэн.

Буряад ороноймнай “булжамуур” болоһон суута дуушандаа, бэлигтэй Дарима Дугдановада  элүүр энхые, бүхы дэлхэйн һайн һайханиие хүсэе!