Yльгэрэй шэдитэ орондо

«Долоон үбгэдһөө» эхитэй

Талын нүүдэлшэдэй ёhо заншалаар үльгэрнүүд - «урданай ехэ уранда, уран сагай мэндэдэ» тэнгэриин бурхадай дэлхэй дээрэ буугаад үйлэдэhэн гайхамшагта баатаршалгануудай солые дуудаhан домогууд. Буряад арадай алтан абдарай баялигай ёhото дээжэ - үльгэрнүүд хоёр мянгаhаа хори мянга хүрэтэр шүлэглэмэл мүрнүүдhээ бүридэдэг. Олон мянгаад жэлэй туршада үеhөө үедэ дамжуулагдан, ямаршье хубилалтагүйгөөр манай саг руу хүрэжэ ерэhэниинь гайхалтай.

Манай элинсэгүүд үльгэртэ нангин шүтөөнэй зохёолой зэргэдэ хандадаг байhан гэжэ эли. Миин зугаалжа уншадаггүй, харин олон тоото нарин дүримүүдые сахижа, нангин бүтээлэй зэргэдэ түүрээдэг hэн ха.

Нэн түрүүн сагай эрилтэ гэжэ байгаа. Хүйтэнэй сагай ута hүнинүүдтэ, «Долоон үбгэд» аймаг ододой огторгойн орьёлдо эли тодоор харагдаха сагта (сентябрь – март hаранууд) үльгэрнүүдые түүрээдэг байhан гуримтай. Хабарай ба зунай хаhада үльгэр домогуудые түүрээхэнь огто хорюултай байhан.

1903 ондо элитэ эрдэмтэн Цыбен Жамцарано шэнжэлэлгэнүүд соогоо иигэжэ бэшэhэн байна:

- Yльгэрнүүд - буряад арадай hүр жабхалангай нангин баялигууд. Манай элинсэгүүд үльгэрнүүдые миин ганса сэнгэн хужарлахын тулада шагнадаг байhан бэшэ. Харин элдэб үбшэнгүүдые саража, дайсадые дарахын, баян олзотой агнууриин хэрэг эрхилхын г.м. үйлэ хэрэгүүдэй урагшатайгаар бэелүүлэгдэхын тулада үльгэрэй баатарнуудые дуудадаг байhан заншалтай. Yшөө холын аян замда гарахынгаа урда тээ заабол үльгэр түүрээгээд, шагнаад ошодог hэн гэжэ эли.

Агнуури ба үльгэршэд

Урдын монгол туургата арадууд агнуурида гарахадаа, заабол эрхим үльгэршэдые хажуудаа абаад ябадаг байhан. Агнууриингаа газарта хүрэжэ ерээд, нэн түрүүн үдэшэниинь отог соогоо сагаан hэеы шэрдэг дэлгээдэг hэн ха. Тэрэнь гансашье муухай толбогүй, мориной ба хүнэй хүлhэнэй үнэргүй байха ёhотой байгаа. Һэеы шэрдэгээ арса адисаар утажа арюудхаад, дээрэнь сагаан эдеэтэй, hүнэй архитай аягануудые табижа, номо һуршын годли зоодог байhан түүхэтэй.

Хажуудань залагдаhан үльгэршэн бүхэли hүниин туршада, үүрэй сайтар үльгэрөө түүрээдэг байhан гэжэ эли. Морин хуурай хүгжэм доро хөөмэйдэн бөөлэжэ, хүхэ мүнхэ тэнгэридэ, хада уулануудай, ой тайгын эзэдтэ хандажа, аршалан туhалхые гуйдаг hэн ха. Түүрээhэн үльгэрэйнь баатарнууд тэнгэриhээ буужа, хажуудань hуугаад, үльгэр дууень шагнан хужарлажа, эдеэнэй хүндэhөө амсажа баярлаад, үглөөдэрэй агнуурида туhалха гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан.

Иимэ ёhолол бүтээлгүйгөөр ямаршье агнуури урагшатай байдаггүй гэhэн үгэтэй. Тиигээд агнууриин түгэсэжэ, олзоёо хубаалганай болоходо, үльгэршэндэ эгээл эрхим хэhэгүүд элбэгээр үгтэдэг hэн гэжэ мэдээжэ.

Yльгэрэй баатарнууд – хүсэтэй сахюусанууд

Буддын шажанай «Алтан Гэрэл» гэжэ ном ба «Гэсэр» үльгэрэй уншагдажа байдаг гэрhээ хамаг зоболон гасалангууд дуугүй тонилжо арилдаг гэhэн үгэтэй.

Ехэ халдабарита үбшэнгүүдэй, үхэл тахалай дэлгэрхэ сагта мүн лэ үльгэрнүүдые оло дахин түүрээжэ, гай гасалангуудые дарадаг заншал сахигдадаг байhан. Yльгэрэй гол нюурнууд – эрэлхэг баатарнууд – тэнгэриhээ буужа, хүнүүдтэ үбшэ зоболон асарhан ада баршадые сарадаг гэhэн удхатай. Илангаяа энэ ушарта Абай Гэсэр хаанай үльгэр түүрээхэдэ, эрхимээр туhалдаг гээд шүтэгдэдэг байhан.

«Абай Гэсэр Богдо хаан», «Аламжа Мэргэн», “Алтан Шагай Мэргэн”, «Хараасгай Мэргэн», «Жэбжэнэй Мэргэн», «Абадай Мэргэн», «Мэньелтэ Мэргэн» г. м. үшөө олон домогто баатарнууд буряад арадай хүсэтэй аршалагша сахюусадынь гэжэ манай элинсэгүүд этигэдэг байhан гэжэ мэдээжэ. «Арбан табан толгойтой мангадхай» түрүүтэй дайсадhаа эхилээд, альбан шүдхэрhөө, үбшэ зоболонhоо, гай тодхорhоо, үгырэлhөө хамгаалдаг, ангуушадта ан арьяатадые туужа асардаг одото заяанай мэргэн баатарнууд.

«Yльгэрэй баатарнууд мүнхэ наhатай, тэнгэридэ одо мүшэдэй түхэлтэй боложо гэрэлтээд («Долоон үбгэд» гү?), газар дэлхэйн хүнүүдэй байдалые хёрхоор адаглажа байдаг гэжэ түүхын бэшэгүүд соо хэлэгдэдэг. Тиимэhээ тэдэнэй намтарнуудые түүрээhэн үльгэрнүүдэй удха шанарые, найруулгынь мүрнүүдые, үгэнүүдые халташье ондоо болгон хубилгахань хорюултай. Тиигэбэл алдуутайгаар түүрээhэн үльгэршэн дээдын бурхадай шанга хэhээлтэдэ орожо магадгүй».

Энэ ушараар буряад үльгэрнүүд огто хубилангүй шахуу XX зуун жэлэй эхин хүрэтэр аман үгөөр дамжуулагдаа ха юм.

Россиин элитэ академик А.П.Окладников иигэжэ бэшэhэн байна: «Буряад үльгэрнүүдые гүйсэдхэлгын үедэ hэеы гэр соохи юрэнхы байдал эгсэ хубилжа, ямар бэ даа ойлгогдохогүй, хүнэй нюдэндэ харагдаагүй, ёhото эди шэдитэ, нангин мэдэрэлэй тусхай долгинуудаар хушагдаhандал мэдэрэл түрүүлнэ».

Дээдын тамгатай үльгэршэд

Yльгэршэд нютаг нугаараа айхабтар хүндэтэй хүнүүд байhан. «Yльгэршэн – олбогой оройдо hууха, дуушан – хадын дободо hууха» гэhэн урдын үгэ бии. Юрын лэ малшад, ангуушад ажалтай үльгэршэд дээдын оюун бэлигэй тусхай тамгатай хүнүүд байhан гэжэ эли. Хүгжэмэй, уран үгын талаар дээдын убдистай байхаhаа гадуур хадууса hайтай байхань шухала. Олон мянган шүлэглэмэл мүрнүүдые сээжэлдээд, халташье алдуугүйгөөр, сээжээр түүрээхэнь бэлэн бэшэ! Yльгэрые богони болгожо хороохонь огто хорюултай. Yльгэршэн нэгэ доро хүгжэмшэн, дуушан, уран шүлэгшэн, артист байха ёhотой байгаа ха юм.

Дээдын гарай үльгэршэнэй түүрээхэдэ, шагнагшад уяран, нулимсаяа дуhаадаг, шангаар бархиралдадаг, баярлажа энеэлдэдэг байhан гэдэг. Yльгэр шагнагшад үльгэрэй орон руу бүхы hанаа бодолоороо шунган орожо, домогой баатарай түлөө үнэнхэ зүрхэнhөө hанаагаа зобожо, тулихадань – хайрлаха, илахадань – баярлаха г.м. мэдэрэлтэйгээр шагнаха ёhотой байhан. Юундэб гэхэдэ, домогто баатарнууд тэнгэриhээ буугаад, хажуудань hуугаад шагнажа, бүхые адаглажа байна гэhэн этигэлтэй hэн ха юм. Ехээр анхарангүй, миин хайша хэрэг hууhан хүнүүд hүүлдэнь шэрүүнээр хэhээгдэхэ гэhэн үгэтэй.

Түүрээгдэжэ эхилhэн үльгэр эхинhээ эсэстээ хүрэтэрөө огто тогтонгүй, забhаргүйгөөр хурагдаха ёhотой байгаа. Yльгэршэнэй саг зуурын туршада тогтожо, амяа татажа, хоолойгоо булхаха үедэнь шагнагшад «хамтын түүрээлгэ» бөөлэдэг байhан гуримтай. Yшөө энэ үедэ хэн нэгэн морин хуур, ятага дээрэ наададаг hэн ха.

Yльгэрэй эхиндэ заабол «угтамжа», түгэсхэлдэнь – «үдэшэлгэ» түүрээгдэдэг байһан. Тэрэнь тэнгэриhээ бууhан харагдахагүй айлшадые угтахын ба үдэшэхын ёhололнууд болоно.

Буряад үльгэр ба космогони

Буряад арадай заншалаар «Долоон үбгэд» гэжэ аймаг ододhоо үльгэрэй баатарнуудай дэлхэй дээрэ буужа ерэдэг тухай хэлэгдэдэг. Эндэ эгээл hонирхолтойнь гэбэл, мүнөөнэй зарим эрдэмтэд «Долоон үбгэдые» оюун ухаатай амитадай байрын эхин hуури гэжэ тоолодог. Тэндэ «47UM» гээд нэрлэгдэhэн манай наранай байгуулалтада адли гариг одон бии гэжэ эрдэмтэдэй шэнжэлэлгэнүүд элирүүлhэн. Дам саашаа эрдэмтэд тэрэ гариг одонтой холбоо ниилүүлхын тулада элдэб дохёонуудые эльгээhэн ушартай. Мүнөө дээрээ харюу хүлеэгдэhээр.

2004 ондо Л.К. Баирова гэhэн авторай «Буряад үльгэрнүүдэй эхин захын нюусанууд» гэhэн ном хэблэлдэ гараhан. Автор мүнөөнэй эрдэмтэдэй олон жэлнүүдэй шэнжэлэлгэнүүдые баримталан, буряад үльгэрнүүд юртэмсэ галабай мүндэлжэ бии болоhон тушаа баян мэдээнүүдые дамжуулна. Yльгэрнүүдэй домоглолнуудынь бүхэдэлхэйн эзотерическэ космогони гэhэн эрдэмэй шэглэлтэй адли, нэгэ үндэhэтэй.

Олон сая жэлнүүдэй саада тээ Марс ба Юпитер гэhэн хоёр планетын хоорондо үшөө нэгэ арбадахи планетэ байhан түүхэтэй. Тэрэ ямар бэ даа мэдэгдээгүй шалтагаанаар тэhэржэ хосороод, орондонь олон тоото жэжэхэн астероидууд үлэhэн гэдэг. Энээн тушаа урдын Грециин үльгэр домогууд соо хэлэгдэдэг гэжэ мэдээжэ. Харин Л.Баировагай тэмдэглэhээр, буряад үльгэрнүүд соо мүн лэ тэрэ юртэмсын галабай сүйд hандарал тушаа хөөрэдэг.

Yшөө энэ автор буряад үльгэрнүүд соо Атлантида гэhэн урдын орон тушаа, hолирнуудай унаhан тушаа, Агууехэ үер тушаа г.м. дэлхэйн агууехэ ушарнууд тухай үргэн ехэ мэдээнүүдтэй.