Батожабайн мүрөөр

Урдань эмээл морёор зургаан үдэрэй туршада гаталдаг зам хүнгэн машинын хурданда гансахан үдэр дабагдаха гэжэ бэлээр һанагдаашье һаа, утын харгы утал ха юм даа, баһал нилээн лэ ябагдаха болоно. Хабтагай сагаан Түгнэеэ урда бэеэрнь тойрожо, буряадаар Мяхуусха гэгдэдэг Никольский һуурин шадар хүрэхэдөө, анханайхяараа зүрхэм шэмшэрээ һэн – шулуун нүүрһэн малтагдажа, хэр угһаа Буура хээрэ гэжэ нэрлэгдэжэ байһан хабтагай сагаан таламнай һэндээгдэжэ, хада уула мэтээр хаа-хаанагүй газар обоологдонхой… Юрэдөө, гайхалтай, хэзээ энэ нүхэ һүбөө бүглэхэ юм? Малтажа гаргаһан газараа һууридань оруулхаданьшье, абтаһан нүүрһэнэй орондо гүнзэгы гэгшын нүхэнүүд талада үлэхэ. Тэдээниие яаха юм? Тала тэгшэлжэ, ойгуур һууһан хада уула хэмхэлхэгүй ха юмши. Сөөрэм нуурнуудые байгуулха гү? Һууридань ямар нэгэ үйлэдбэриин гү, али хүдөө ажахын томо-томо торхонуудые бодхоохо? Теэд дайдамнай һэндээгдэһээр, бусалтагүй бузарлагдаһаар байна даа…

Петровск-Забайкальский хото, манайхяар Завууд, уулзаха бүхэндөө гитарын эгээ томо хүбшэргэйн бүдүүн абяа һануулдаг. Багаһаа нагаса аба эжытэеэ Шэнэһэтэ нютагһаа мори тэргээр ерэдэг байһан үеыем гансата һануулдаг. Тала гэгдэдэг нагасатанай нүхэрэйдэ хоножо байһан үүр-сүүрэй эртын хаһа. Үглөөнэй зургаан сагта хүдэлмэришэдтөө үгтэдэг заводой дохёо. Бү-үү!

- Эжы, энэ юун гээшэб?

- Завуудай дохёо.

- Ямар дохёо?

- Ажалшадаа бодо гэнэ гээшэ.

- Хобхо бодо гэнэ гү?

- Тиигэнэ. Ажалдаа яара гэнэ…

Завуудай гол үйлэдбэри нэн түрүүн шэрэм хайлуулга һэн ха. Тэрээгээр гэр бараанай, хүдөө ажахыда хэрэглэгдэдэг хамаг шахуу зүйлөөр арад түмэнөө хангадаг һэн. Тэрээнһээ гадна буу зэбсэг эндэһээл бэрхэшүүл олзолдог байһан. Ушарынь гэхэдэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн соогуур олзологдоһон хариин буу зэбсэгүүд иишэ асарагдажа, арад түмэнэй агнуурида хэрэглэхын тула сэмгэнэйнь мушхууе сэхэлээд, шабаар буудаха болгодог һэн ха. Теэдшье энэ завуудта олон-олон декабристнууд хүдэлжэ гараһан даа.

Саашаа, эрид зүүлжээ, Бадын дайда нэмжынэ. Топонимой удха шанар мэдэнэгүйб, харин үргэн дэлюунээр хэрэглэгдэжэ байһан газар уһанай нэрэ юм. Мүнөөшье Ирак Уласай Наян Наваа аймагта Бада гэһэн нэрэтэй араб арадай нютаг байдаг. Тиигээд саашаа Барадий Мунгоновой нютаг Хёлго, Үнгөө, Хүсөөтэ. Зүүлжээ, баруулжаа һунаһан хойто, урда шэлэнүүдэй хоорондохи нариихан тала Яаблан дабаан хүрэтэр һайхан гэгшээр һунанхай. Ямар үргэм даа Буряад оромнай! Би һая Москва хүрэтэр машинаар ябажа ерээ һэм. Красноярскын баруун- хойно оршодог Тайшад голһоо элинсэг хулинсагаймнай Баргажан Түхэм эхилдэг. Бадан Тураахинай делегациин нэгэдүгээр Петр хаанда ошоһон үеһөө холо үмэнэ баруун буряадууд энээн руу нүүжэ ябаһан. Эгээл баруун аймагынь эндэ. Тайшад хото тайшадай, али тайшаанарай газар гэһэн удхатай дайдада мүнөө оршоно. Бага сага түүхэ мэдэхэ, энэ тэрэ юумэ бэшэһэн хадаа энэ газар намда мэдээжэ юм. Тайшад гол, Тайшад хото гэһэн харгын тэмдэгүүдые харахадаа, харанхы һүни болоодшье байгаа һаань, гурбан модо зүүн гар тээшээ эрьежэ, түмэр замай станциһаа үндэһэлэгдэжэ байгуулагдаһан соморхон хото ороо бэлэйб. Ушарынь хадаа суута Абжаа удаган эндэ хүдөөлэгдэнхэй юм. Түгнынгөө зоной гуйлтаар Буряад ороной Ород гүрэндэ хамжаһанай 350 жэлэй ойдо Хошуун–Үзүүрэй арадай театрта нютагайнгаа Эрхэжээн басаган тухай зүжэг бэшэжэ үгөө бэлэйб.

Агууехэ Петр хаан хори буряадуудай делегаци эрхим дээгүүр угтажа абаад, һуужа байһан газар уһан дээгүүрээ хэтын хэтэдэ һуужал байхыень ехэтэ дэмжэһэн. Харин Указ-Грамота зорюута элшэнээр хойноһоотнай эльгээхэб, хабарай хүйтэ нойтоной эхилшоогүйдэ яарагты гээд, даажа абаашамаар бэлэг сэлэгтэйгээр үдэшэһэн. Ураалай саагуур наагуурхи намаг набхи хүйтэн үеэр дабажа гараашье һаа, нойтон сэбдэг ута замдаа Абжаа удаган хүйтэ абаһанай шалтагаар уушхаяа гэмтээгээд, Тайшад дээрэ алтан аминһаа хорин хоёр наһандаа хахасаһан. Улас түрын ёһото уладай нэгэн мэтээр гадар бэеыем хүрьһэтэ газарта хадагалагты гэһэн удаганай захяагаар Тураахиин Бадан түрүүтэй 51 хори буряад улаагай Тайшад буудалда оршожо байһан ород һүмын санаартанда хандаһан. Хэрээснэг бэшэ, ондоо үзэлтэн һэн тулань, Абжаа удаганиие һүмын хашаа доторхи хүүрнүүдэй хажууда бэшэ, гадар таладань хүдөөлхыень зүбшөөһэн байгаа. Тиигэжэ Түгнын хүбдүүд угай Лойлонго заарингай ууган басаган Эрхэжээн, бөө нэрээрээ Абжаа удаган, сагаан яһаяа тэндэ хадагалуулһан юм. Харин гадар хубсаһа болон бөө хэрэгсэлыень эхэ эсэгэдэнь хүргэжэ үгэһэн, тэрэ бүгэдыень манай нютагай Баян Улаан уулын баруун тээхэнэ оршодог тоонто нютаг Уляангирта Булагайнь ара газарта аранга бодхоожо, хүдөө табиһан. Манай намтарай гашуудалтай нэгэ хуудаһан иимэ. Харин тиихэдэ Сагаан хаанай Указ-Грамота Баданай тэндэ байхадань хүсэжэ ерэһэн. Гол дансадань Буряад ороной түб газарнууд хуу барандаа заагдан тоологдонхой байгаа. Гансал Байгал далайн баруун тала Ойхонтойгоо, зүүн талынь Агын дайданууд Ононтойгоо Указ дотор хэлэгдээгүй байгаа. Петр хаанай хара мэхэ иигэжэ элирэгдэһэн. Бадан яаха байгааб? Тайшадһаа һөөргөө эрьехэ гү? Баруун гар боложо ябаһан сэсэн мэргэн Абжаа удаган байхагүй, үбэлэй янгинама хүйтэнөөр гурбан һарын туршада зайдуу газараар хоргодон ябажа, Москва хүрөө, мүнөө тэндэһээ гараһаар хоёр һара ябажа ябана. Гээлтын гашуудал болон харгын эсэбэри ехэтэй тула нютагаа хүрөөд, ехэ суглаан дээрээ энэ бүгэдөө барандаа хэлсэхэ гэһэн шиидхэбэри абаад, нютаг тээшээ яараһан лэ байхал даа, бэшэ юун байха һэм. Тайшадһаа нааша үшөө хоёр мянгаад модо газар даа. Минии машинааршье дардам харгыгаар 140-170 дээрэ ябахадашье гайтайл бэлэй. Гэртээ түргэн хүрэхэ һанаамни бүри ехэдэжэ, Абжаа удаганиие, Лойлонго заарингые, Тураахиин Баданиие хайрлаһандаа, эльгэ зүрхөө хүмэриһөөр, арад зонойнгоо эды ехэ газар дайдаяа хара мэхээр иигэжэ алдаһанда хара бууһандаа, харгы замни утаһаа ута мэтээр һанагдаа бэлэй. Батожабайн мүрөөр мүнөө ошожо ябаһан Агын талашье, утахан Ононойшье газар дайда федерациин мэдэлэй болошонхой…

Тайшад. Һүни һэн тулань тон эндэ гэжэ удаганай хүдөөлһэн газар олоогүйшье һаа, хубисхалай һүүлээр һандаргаагдаһан, 1700 онһоо нилээн хойтохи сагай һүмэ түмэр замай вокзалай ойро байдаг, харин тиихэдэ бүри хуушанай һүмэ ондоо тээхэнэ юм гэжэ мэдэжэ абаа һэм.

Сэсэгма Даширабдановнагай сэсэниинь гэхэдэ, гансашье суута эсэгынгээ мүр мүнхэлжэ ябадаггүй, алибаа юумэндэ түбһэн хүн байжа, ехэтэ баярлаа һэм. Һэргэлэн хүнэй һанааша һайхан гэдэгээр, Сэсэгма Батожабай гурбан хүнгэн машинаар хабаадагшадаа сүлөө һуулгаад, эсэгынгээ мүрөөр дахуулжа ябана. Би шэнэхэн «Камри» соо хойнохи һууридань гансаараа налайнаб, жолоодо ябаһан Агын нютаг зоной Улаан- Үдын бүлгэмэй дарга Баясхалан Занданович Раднагуруев ойронь һууһан Бурдрамын Буряадай арадай артист Туяна Дондокдоржиевна Бальжанова хоёрто эдэ бүгэдые удхалан хөөрэнэб. Тиихэдэ удаадахи хоёр машинаар Россиин габьяата артист, Россиин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, уран зохёолшо Чингис Цыренович Гуруев, Буряад драмын театрай музей даагша Валентина Дамдиновна Бабуева, Д.- Р. Батожабайн нэрэмжэтэ хүүгэдэй библиотекын директор Аюна Цыремпиловна Дашинимаева болон нютаг зоной үшөө хоёр хүтэлбэрилэгшэд ябана.

Яаблан дабаа дабажа ябахада, Х. Намсараевай Сэдүүгэй Сэрэмпэл һанаанда ороод һалахагүй юм. Тэрээнэй эрхэ сүлөөгэйнгөө түлөө тэмсэлдэ Шэтэ город зориһон ушар авторай тон бэрхээр харуулһые, «Үүрэй толон» романай буряад литературын горитой һуури эзэлһэн тухай бодогдоно. Юрэдөө, юун тухай бодогдодоггүйб даа утын харгыда!

- Һөөй, Баясхалан, байлгыш эндэ! – Батожабай иимэрхүүгээр жолоошоноо албадаба ха. – Айлшадтаа эдеэ хоол барюулаял!

Бадын хойто талаар гарадаг дардам харгы дээрэхи кафе оробобди. Сэсэгма гэртээ бэлдэһэн эдеэ хоолоо стол дүүрэн гаргаба: хониной шанаһан мяхан, хотын шуһан, ороймог, хошхоног, элдэб янзын салат, шарашье, улааншье жэмэсэй шүүһэн. Үшөө дээрэнь дуратайшуулда буряад бууза, шүлэ, сай абаба. Эсэгынгээ сагаан зангаар һайн талаараа бардам, харуу хяһуур бэшэ байһаниинь харагдаба. Досоомни һайхан сэдьхэл уни бутаран һалбаржа байгаа һэн.

Үдэшын бүрэг барагаар Ага һуурин хүрэжэ, хойто захаарнь баруун тээшээ эрьежэ ороод, «Алтан сэргэ» гэһэн үльгэрэй һайхан нэрэтэй, үндэр дээдэ айлшадые угтан абадаг (һүүлдэнь мэдэһээр) угаа зохидхоншье, угаа һайханшье зохид буудалда буугаа һэмди.

Үглөөнь Агаһаа зүүлжээ Могой­тын аймагай Догой нютаг зорижо гарабабди. Даширабдан Бато­жабайн тоонто. Уран зохёолшын мүртэ мүнөөнэй асфальтһаа гараад, тэндэһээнь лэ орохо гэжэ анханһаа шиидхэгдэнхэй ха.

Могойто һуурин нилээн томо, хотын түһөөтэй. Тэрээнэй урда бэ­еэр баруун-хойшоо годиржо, шоссе харгыгаар Догой нютаг зорибобди. Догой… Ямар удхатай үгэб гэжэ хэн­шье мэдэдэггүй. Эртэ урдын лэ гэжэ мэдээжэ.

Баруун-хойшоо халта үгсэһэн үргэн бэшэхэн талын тээ дээрэхэнэ оршоһон тосхоной харгын зүүгээрхи гүбээн наада добо дээрэ томо субар­га холоһоо сайрана. Тэндэ хэдэн ма­шина зогсонхой, хүн зон хорёогойнь наагуур обооролдоно. Анхан ню­тагтаа колхозой түрүүлэгшэ ябаһан, мүнөө Могойтын аймагай Ветера­нуудай соведэй түрүүлэгшэ Влади­мир Рабданович Рабданов түрүүтэй нютагаархид Улаан-Үдын делегаци Дуйнхор Шодон субаргадаа угтамжа хэжэ, сагаан эдеэгээр, хүхэ хадагаар ёһолон угтаба.

Удаань тосхоноо ороһоор, зүүн тээшээ годиржо, багахан гүбээ дабаад, халта ябаһанай удаа байл­габабди. Урдамнай арадаа дун сагаан хуһан ойтой, эндэ тэндээ бургааһатай, зүүн-урагшаа налайд гэһэн талатай Нуурта гэжэ нэршэһэн хүнхэгэр дайда нэмжын харагдаба.

- Энэл даа абымнай тоонто! – гэбэ Сэсэгма Даширабдановна. – Энээхэн урдаханамнай һаглайһан бургааһанай саанахана һэеы гэрынь байгаа юм. Һая болотор һууринь ха­рагдажа байгша бэлэй…

- Тээ саанахана хонхойһон газар­та нуур байһан, - гэжэ наян дүрбэн наһандаа үшөөл дорюун ябаһан ню­тагай аха заха Владимир Рабданов нэмэбэ. – Тоонтыень тойроод шахуу гурбан нуур байһан юм.

Агууехэ уран зохёолшоной тоонто. Саада гүбээгээрээ ой мо­дотой, наагуураа гурбан нуураар билтарһан, зүүн-урагшаа нэлэн­хы үргэн тала руу нэмжыһэн энэ үзэсхэлэн һайхан газарта яагаад бэ­лигтэй хүбүүн түрэжэ, үндэр дээдэ бодолтой, үндэр дээ-дэ сэдьхэлтэй шэлээнэй хүн боложо үндыхэгүйб даа!

- Сэсэгма Даширабдановна, - гэжэ делегациин ахамадта хандабаб, - гэрэйнь һуурида дүтэлөө һаа…

- Гансал бү гэшхээрэйгты. Мании­ешье хорюултай гэдэг.

Хүнэй тоонто газар дээрэ хэн хүлөөрөө гаража байхаб даа, бишье Баруун Харгаатадаа тоонтынгоо ой­рол зогсогшоб. Дохид гээд, гансаа­раа шугын нэгэ һөөг гараадхихадам, урдаханамни тэб тэгшэхэн газар харагдаба.

- Эгээл тэндэтнай, - гэжэ Сэсэгма ооглобо. – Тэгшэ газар байна гү?

Хармаандаа улаан будаатай һэм, тэрээнээ үндэр тэнгэридээ үргэбэб, хада уулын, ой модоной, тала хээрын болон Лусадай эзэдтэ Батожабайн түлөө баяр баясхалангаа хүргэбэб…

Уран зохёолшын нэрэ зүүжэ ябаһан Догойн дунда һургуули ша­бинар болон багшанартайгаа дар­гань Ральдин Бато Сергеевич хани халуунаар маанарые угтажа абаа һэн. Томо актова зал соонь шэнэ номтой танилсуулгада нютагай зон олоороо сугларанхай. Сэсэгма Бато­жабай, удаань Валентина Дамдинов­на видеоролик харуулжа байгаад, уран зохёолшын шэнэ табан ботитой танилсуулба, олон нютагаархидынь үгэ хэлэбэ, Даширабдан хүбүүгээ дурсаба, зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэбэ. Сэсэгма Батожабай номуудаа һургуулида, хүдөө нютагай номой санда, нютагай музейдэ, тиихэдэ нютагайн­гаа аха заха Владимир Рабдановта бэлэглэбэ. Россиин габьяата артист Цыден Цырендоржиевай нэрэмжэтэ музей манай урда үүдээ нээбэ, тэ­рээнэй дарга Дулмажаб Цынгуева агууехэ хүбүүнэйнгээ булан харуул­ба…

Агын зонтой би үнинэй нүхэсэжэ ябадагби. Яахадаа агынхид дээгүүр зантай, омог дорюун юм агшаб гэжэ гайхадаг һэм. Теэд тэрэмни даншье һаа тиимэ бэшээр, халта ондоохо­ноор мүнөө харагдажа эхилбэ. Дан дээгүүр өөрыгөө һанажа ябадагууд хаанашье дайралдаа ааб даа. Ха­рин Агын арад зоной дээдэ һанаан имагтал шэн зоригһоонь, өөрыгөө би гээшэб гэжэ дааһан элүүр һайхан сэдьхэл юм байна гэжэ бодогдобо. Хүн нэрэеэ үлүү дээгүүр үргэнгүй, хэб соохононь баряад ябаха гээшэ хүн бүхэнэй алтан уялга юм бэзэ. Тэрээгээрээ түбэй зонһоо һайсахан илгаатай, тэрээгээрээ намда ехэтэ һайшаагдажа эхилбэ.

Энэ һанаамни Ага һуурингай К.И. Базарсадаевай нэрэмжэтэ хүүгэдэй урлалай һургуулида удаадахи та­нилсуулгада улам батажаба. Юундэ юрын Батожабаев гүүлээд ябаха юм, Батожабай, Балданжабонов бэшэ, Балданжабон, манайшье нютагай гэмээр Бэшүүрэй Цыденжаб Донду­бонов Ц. Дон, бишье юрэ Доржиев бэшэ, Доржын… ээ, халаг, минии фа­мили таарахагүй байна даа…

Үбэр Байгалай хизаарай Тол­гойлогшын орлогшо, Агын Буряад тойрогой хүтэлбэрилэгшэ Бато­мункуев Буянта Балданжапович номой танилсуулга нээгээ һэн. Д.-Р. Батожабайн нэрэмжэтэ «Театрай намар» гэһэн тойрог доторхи ХХХII мүрысөөндэ уран зохёолшо эсэгынь зүжэгүүдые табижа, шүүһэн ара­дай театрнууд болон драматическа коллективүүдые Сэсэгма Батожабай сагаан һайхан сэдьхэлһээ амаршал­жа, табан боти ном али алиндань баян бардамаар бэлэглэбэ. Иигэжэ нёдондо түрүү һууринуудые эзэлээ­шэдтэ заабол барюулхаб гэһэн алтан үгэдөө хүрэхэһөө гадна, Дашираб­дан баабайнь зүжэгүүдые табиһан лэ коллективүүдтэ барандань бэлэг- лэбэ. Тиигэжэ 12 коллективтэ хахад дүрөө зузаан 60 ном бэлэглэһэн байна. Нютагай артистнуудай ну­лимсаяа гаратараа баясаһые, мүн харагшадай альгаяа гамнангүй ташалдаһые эндэ хэлээдшье яалай. Энэ мүрысөөндэ Агын литературна эблэл хабаадаһан байха юм. Нюта­гай уран зохёолшод иимэ эдэбхитэй.

Үглөөдэрынь, ноябриин 17-до, Алхана уула тээшэ зурыһан дардам харгы хүлеэжэ байгаа һэн. Тэндэ, Зүдхэли тосхондо, нютагай арадай театрнууд болон зохёон байгуулагша коллективүүд олон тоото зүжэгүүдээ олоной анхаралда табижа, соёлой байшаниинь томол һэн тула нэбшэ­гэр харагшадые багтааба.

Д.-Р. Батожабайн нэрэмжэтэ «Те­атрай намар» гэһэн тойрог доторхи ХХХII мүрысөө Үбэр Байгалай хизаа- рай буряад соёлой түб Норполова Сэсэг Жугдуровна директорэйнгээ хүтэлбэри доро эмхидхэһэн байна.

Би ехэл гайхалтай үзэгдэлтэй ушарбаб даа: эндэ нютагай авторай бэшэһэн зүжэг нютагай режис­сёр табина, нютагай хүн зон үбгэн залуугүй зүжэгтэ хабаадана. Хүн зо­ной эдэбхитэй гээшэнь гайхалтай. Агын алишье талаһаа зүжэгүүдтээ хэрэглэхэ элдэб бараатаяа хүрэжэ ерэнэ. Хоёр үдэрэй туршада хорёод драматическашье, комедийнэшье зүжэгүүдые харан шүүжэ, жюриин ажал ябуулаа һэмди. Тэдээниие нэрлээдшье яалай, манай уншаг­шад хара нюдөөрөө хараагүй хадаа ойлгохо бэшэ, харин нютаг зоной эдэбхи, үүсхэл, өөрыгөө иимэ хүн гээшэб гэжэ харуулжа шадаха үндэр зориг, шунахай абьяас баясуулна. Иимэл дээдэ һанаатай, иигэжэл дээ- шээ дүүлидэг хадаа анхан сагһаа һэнэгтэй газар бэдэржэ, Хори, Хэ­жэнгэ, Ярууна, Түгнэ гэхэ мэтэ Бу­ряадай түб газарнуудһаа гаража ошоо гээбы даа. Нэрэ обогыеньшье харахада, ондоо бэшэ гү. Теэд иимэ дээгүүр һанаан муу бэшэ, харин һайн тээшээ эрмэлзэһэн юм гээшэ ха юм…

Иимэрхүү бодолнуудта эзэлэгдэн, дундада буряадуудтай Агын зониие сасуулжа һуутарни, тайзан дээрэ түрүү һуури эзэлэгшэдтэ бэлэг сэлэг барихыем уряа һэн. Юушье хэлэхэб, тойрогой, аймагуудай захиргаан хаанаһаашье мүнгэ гаргадаг юм, мүнгэн шангуудынь хори-хорин мян­ган түхэригһөө эхилээд, арба-арбан, таба-табан мянга гэхэ мэтэ урма- шуулгануудые барюулжа байхадаа, баяраар халин байгаа бэлэйб. Тиихэ­дэ манай Мухар-Шэбэрэй захиргаан, сасуулан харабал, Хошуун-Үзүүрэй арадай театрта гансашье солхообоор туһалха аргамнай үгы гэжэ шалтаг барижа байдаг. Буряадай Ород гүрэнтэй хамжаһаар 350 жэлэй ойдо зорюулжа, Абжаа удаган тухай зүжэг бэшэжэ үгыш даа гэжэ нютагаймни зон намда хандаа һэн гэжэ дээрэ хэлээ һэм. Би гуйлтыень дүүргээб. Харин аймагнай үндэһэтэнэй кос- тюм арендээршье абажа бираагүй. Тиигээд лэ тэрэ зүжэг табигдангүй үлэшоо… Гайтайл байна даа манай түб газараар.

Харин эндэ Батожабайн алдар нэрэ хаа-хаанагүй нэержэ байна. Ябаһан лэ газарта уран зохёолшын нэрэ зүүһэн үйлсэнүүд, гүрэн түрын зургаанууд, һэнэгтэйл газарта тэ­рээнэй бронзошье, шулууншье дүрэ һүр жабхалантайгаар ман­дайна, барельефүүдынь һайханаар түбылдэн барзайлдана. Иимэл гээшэ алдарта манай Батожабай! Иимэл гээшэ алдарта һайхан Агамнай! Жэ­шээ абан һурагты!