«Минии үльгэр»

Нэгэ талмай дээрэ үльгэршэниие, уран зураашаниие ба бэшээшэниие суглуулһан аятай оршондо энэ үдэшэ үнгэрөө. Виктор Жалсановай түүрээжэ байһан үльгэр домогуудай удхаар Солбон Лыгденовэй зураг зурахые, Ася Лыгденовагай тэнгэриин бэшэгээр бэшэхые анхарха арга үгтөө.      

“Хранители Байкала” гэжэ олониитын бүлгэм бии. Тэрэнииемнай Буряад Уласай Засагай газар дэмжэжэ, грант үгөө. Тэрэнэйл ашаар «Минии үльгэр» бэелүүлэгдээ”, - гэжэ Дулма Содномова мэдээсээд, түүхын эрдэмэй кандидат, СО РАН ИМБТ-гэй эрдэмтэн Баир Гомбоевые олоной урда уриба.   

ЭРДЭМТЭНЭЙ ҮГЭ

“Мүнөөдэр гэрһээ гарахадамни, саһан орожо байгаа. “Гэсэрыел” газар дээрэ буулгаха үдэр байна гэжэ зосоогоо тэмдэглээ һэм. Үльгэр түүрээхэдэ, заабол хура бороо гү, али саһан ороодхидог”, - гэһэн ажаглалтаяа Баир Гомбоев дуулгаад, эрдэмтэдэй шэнжэлгэнүүдтэй танилсуулба:

• Буряад үльгэрнүүд ганса Байгал далайгаа тойроод байгаа бэшэ, аяар Түбэд орондо эхинь табигдажа, Монгол талаар тараагдажа түүрээгдэһэн. Тиигэжэ Байгал шадар хүрэжэ, бүхы Байгал шадар байһан зоной оюун ухаан соо, сэдьхэл соо шэнгээ. Красноярск хотоһоо Хабаровск, Амар мүрэн хүрэтэр - бүхы буряадуудай нүүдэг газараар үльгэрнүүд ехэ һайнаар тараһан. Бүхы үльгэрнүүд 3 ехэ хуби болоод хубаардаг: эхирэд-булагадай, Үнгын голой, хори буряадуудай. Хоорондоо морин үльгэр, ябаган үльгэр гээд илгардаг. Морин үльгэр 20 мянган 7 мүрнүүдтэй. Ябаган үльгэрнүүд – 5-8 мянган мүрнүүдһээ бүридэһэн.

Мянган жэлэй түүхэтэйнь “Абай Гэсэр хүбүүн” болоно. Маншуд Имегеевһээ элитэ эрдэмтэн Цыбен Жамцарано 1906 ондо бэшэжэ абаһан.

Байгал далайн зүүн бэе - хори буряадуудай үльгэр домогуудай орон болоно. Түгнын талаһаа эхилээд, Онон хүрэтэр олон үльгэрнүүд бии. Олон үльгэрнүүд Монгол орондо хабаатай.

1950-яад онуудһаа эхилжэ, 1990 он болотор шухала олон ажалнууд бүтээгдэжэ, бүхы байһан үльгэрнүүд суглуулагдажа, номууд хэблэгдээ. Жэшээнь, “Абай Гэсэр хүбүүн” 1961 ондо “нара хараа”. Саашадаа 1980-яад он болотор үльгэртэ хабаатай ехэ-ехэ номууд гараа. 1991-1995 онуудта Абай Гэсэрэй мянган жэлэй ехэ һайндэр болоо һэн. Энэ ойн баярта хабаадажа, бүхы үльгэршэдэй нютагуудаар ябаха талаантай байгааб. Тэрэл сагһаа буряадуудай сэдьхэл һүлдэ бодожо, Гэсэрэй туг дээрэ үргэгдэжэ, буряад соёл - зурагууд, модоор, түмэрөөр дархалһан бүтээлнүүд болон бусад мүнөө болотор һэргээгдэһээр.

ТҮГНЫН ТАЛЫН ҮЛЬГЭР ДОМОГУУД

Морин хуурай абяан доро мориной түбэрөөн дуулдахадал гээд, тэнгэри газартай ниилэһэн шэнги болоодхибо. Виктор                 Жалсановта хүрэмэ үльгэршэн мүнөө Буряадта үгы хэбэртэй. Абьяас бэлигэйнгээ эгээл болбосорхо түлэг наһандаа ябанашье.  

“Алтай-Хангайгаа магтаагүй дээрэ үльгэр - үльгэр болодоггүй, абгай хатангүйгөөр айл болодоггүй юм. Тэрэ ёһоор Алтай-Хангайгаа магтажа, байгаалияа номгодхожо, нютаг ороной бурхад эзэдые гуйжа, үльгэрэй баатарнуудые дурдахыемнай зүбшөөгыт”, - гээд, Витя магтаалһаа эхилбэ. Удаань “Хии долоон настай, Хилэн Халзан баатар” тухай үльгэр түүрээбэ.  Түгнын талын Адаг сомондо ажаһуудаг Чойдор Бадмажаповһаа бэшэжэ абтаһан үльгэр юм. Түгнын тала Сэлэнгэтэй хүршэлдэг хадаа сонгоол үгэнүүдтэй гэжэ үльгэршэн һүүлдэнь ойлгуулаадхиба. 

Түгнын талын Алташа һомондо түрэһэн Буда Дугаровһаа Бальжи-Нима Цыреновэй 1931 ондо бэшэжэ абаһан үнэгэн мэхэтэй “Баабайн хүбүүн Балдан –Сэнгэ” тухай домог шагнажа, харагшад эльгээ хататараа энеэлдэбэ. Жэшээнь, Нэгэтэ Балдан-Сэнгын морёороо ябажа байхадань, нэгэ залуу басаган тархи дээрээ табан табагай тогоо баринхай хажуугаарнь үнгэрбэ. “Һэй, Балдан-Сэнгэ, ши намайе мэхэлжэ шадахагүйлши”, - гэжэ тэрэ хашхарба”. Балдан-Сэнгэ дүтэлэн сасуу: “Шамайе мэхэлжэ байха сүлөөм үгы, тэнгэри дээрэ түймэр носоод байна, хүн зондо түргэн дуулгаха хэрэгтэй”, - гэбэ. Нүгөөдэнь: “Хаана?” - гээд бэдэржэ ябатараа, хан гэтэр хара тогоогоо унагааһан юм гэлсэгшэ.

Һууһан газартань гэрэй шэнээн хонхойжо байдаг, хэбтэһэн газартань тогооной шэнээн хонхойжо байдаг Эмгэн бүхэ тухай домог баһал һонирхолтой. Калиновкын Базар Дармаевһаа абтаһан “Улаадай мэргэн” гэжэ үльгэрые, мүн “Жангарһаа” хэһэгүүдые Виктор Жалсанов түүрээгээ.

Үни заяанай түүрээгдээгүй үльгэр домогуудые бэдэржэ олоод, дээдын гарай үльгэршэнөөр түүрээлэн, шэнэ ами үгэһэн эмхидхэгшэдтэ баярые хүргэмөөр лэ. Үргэлжэ иимэ үдэшэнүүдые үнгэргэжэ байхаар лэ!