Абьяас бэлигтэй Арья Дашиев

Багаһаа һүбэлгэн хурса, һонюуша сэдьхэлтэй Арья хүбүүн тоонто нютагаа һайхашаадаг, Буряад оронойнгоо баян байгаалида, дэлхэйн эрдэни зэндэмэни болохо Байгалдаа шүтэдэг, һүзэглэдэг, тон ехээр омогорходог бэлэй.

Анхан Харландаа, удаань Хяагтада һуража гараад, аяар холын Москва зорижо, ВГИК-тэ һурахаяа ороһон юм. Тэндэ Арья алдар суута киноартист Лев Наумович Свердлиндэ заалгаха зол хубитай байгаа. Һонин гэхэдэ, бэлигтэй багшань урда үеын түрүүшын буряад артист Валерий Инкижиновэй пластикаар ябуулдаг хэшээлнүүдтэ һурадаг байһан юм. Арья Дашиев хадаа ВГИК-тэ мэргэжэлтэ һуралсал гараһан Буряад ороноймнай анха түрүүшын кинорежиссёр болоо һэн. Тэрэнэй удаа ВГИК-тэ режиссёрой курсануудые Александр Итыгилов, Барас Халзанов дүүргэһэн, харин Василий Соколов, Александр Дуринов гэгшэд операторай мэргэжэлтэй эндэ танилсаа.

ЭХИЛХЭҺЭЭ ЭРМЭЛЗЭЛ ЕХЭТЭЙ БЭЛЭЙ

ВГИК дүүргэһэн режиссёр, сценари зохёогшо Арья Дашиев  1965 ондо нэрэ солотой суута кинорежиссёр М.Швейцерэй найруулһан “Время, вперёд” гэһэн фильмын (“Мосфильм”) ассистент болохо хуби заяатай байгаа бшуу. Арья Цыренович литературна ажалда уран бэлигээ зорюулаа, сценаринуудһаа гадна шүлэгүүдые, рассказуудые, пьесэнүүдые бэшэдэг байгаа.

«Три солнца» («Гурбан наран») гэһэн ехэ томо бүтээлээ хэхын урда тээ А.Ц. Дашиев богони метражтай хоёр кино буулгаһан байна: сул губида ажалладаг гидрологууд тухай “Край моей судьбы” гэһэн фильм (“Монгол-кино”), тиихэдэ Каспиин далайда корабльтаяа шэнгэһэн загаһашад тухай “Бессоница” гэһэн фильм (“Казах-фильм”) үргэн экранда гаргаа. Дипломно хүдэлмэрииень хараһан, үндэрөөр сэгнэһэн мэдээжэ кинорежиссёр, артист Владимир Басов иигэжэ тэмдэглээ һэн: “Эндэ шанга монтаж, сюжедээ шадамар бэрхээр харуулха онол арга, ритмын талаар зүбөөр зурагуудынь харуулха бэлиг, тиихэдэ томо-томо түсэбэй болон багаханшье үйлэнүүдые харуулһан буулгабаринуудынь нэгэл уг зорилгонуудтай. Дашиевай хүдэлмэриинь зохёохы тала маанадые этигүүлжэ шадана, юуб гэхэдэ, искусствада түрүүшынгээ алхамуудые хэжэ байһан энэ хүмнай ехэ бэлиг талаантай, тэрэшэлэн юрын хүнүүдэй баатаршалгын зам, хүнгэн бэшэ ажабайдал зүбөөр харуулжа шадаа!”

«ГУРБАН НАРАН» ХАРАГШАД БУЯНТАЙ

1977 оной февраль һарада “Три солнца” («Гурбан наран») гэһэн Совет фильм (“Мосфильм”) нара хараа.

“Гурбан наран» гэһэн фильм түрэл Эхэ орон, алдар нэрэ соло бэдэрээгүй, юрын ажабайдалтай, ажалтай зон, манай һайхан байгаали, ажалша хүнүүдэй баян сэдьхэл тухай хөөрэнэ бшуу. Энэ фильмдэ «Ты сторона моя, цветущая» гэһэн гүн удхатай гоё дуу композитор Чингис Павлов зорюута бэшээ бэлэй. Энэ дууниинь арад олондо мэдээжэ болонхой. Юун тухай режиссёр фильм соогоо хөөрэхэеэ һананаб гэжэ ойлгоһон, малшадай ажал һайн мэдэхэ Шэтэһээ уг гарбалтай уран зохёолшо Виль Липатов энэ фильмын сценари бэшээ бэлэй”, - гэжэ түрүүшынгээ дүүрэн метражтай кинокартина тухайгаа Арья Дашиев дурсаа һэн.

Совет комедиин жанраар табигдаһан, хүдөө ажахын байдал харуулһан кинофильм соонь ажалша зоной абари зан, хуби заяан тодорхойлогдоно. Гол рольнуудта мэдээжэ артистнууд Содном Будожапов (Жалсан), ВСГИК-тэ гримм заадаг багша Намсалма Шагдарова (Хандын эжы), Майдари Жапхандаев (хүбүүниинь), Буда Вампилов (колхозой түрүүлэгшэ Галдан Санжиевич), Михаил Елбонов (колхозой жолоошон), Марта Зориктуева болон бусад наадана. Залуушуулай рольнуудые ВСГИК-тэ һуража байһан оюутад Любовь Бурдуковская (Ханда), Арья Дагбаев (Доржо) гэгшэд гүйсэдхэһэн байна. Совет киногой суута киноартистнууд Юрий Соломин, Борис Щербаков, Любовь Германова, Валентина Гришкина эндэ наадахаар уригдаа. Фильм соогоо уран һайханай, түүхын болон хизаар шэнжэлэлгын талаар үнэтэ баялигуудые харуулһан кадрнуудые хэрэглэжэ шадаа. Суута артистнууд Л.Сахьянова, П.Абашеев гэгшэдэй хабаадалгатай “Агуу Гоохон Ангар дүүхэй” гэһэн баледһээ хэһэгүүд, 70-аад онуудай Буряадай ниислэл хото, хони хайшалалга, хонишодой юрын ажаһуудал үргэнөөр харуулагдана. Дайнай һүүлээрхи үеынхидэй эрхэ сүлөөтэ байдал, баяр, жаргалта ажаһуудал, Буряадаймнай үргэн тала дайда хаража баясахаар, гэртэхинэйнгээ урда үхибүүдэй ехэ харюусалгатай, бэелүүлхэ ехэ үүргэтэй байһан тухай кинофильм хөөрэнэ. Гурбан нара  харахадаа, бурхандаа мүргэжэ, буянтай, зол жаргалтай байха гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа. Дайн дажаргүй сагта байһан манай үеынхид, мүн бидэшье гурбан нара (наранай хиртэлгын үедэ) баһал хараһан байнабди.

УРШАГТА ЯБАДАЛНУУДТАЙ, ТҮҮХЫН УДХАТАЙ

Фильмүүдые Арья Цыренович “Мосфильмын” киностудида буулгаһан байна. “Крик тишины” гэһэн детективнэ жанраар 1981 ондо табиһан фильм  хадаа Буряадай суута уран зохёолшо Исай Калашниковай “Расследование” гэһэн туужын удхаар найруулагдаа. 1982 оной июнь һарада тус фильмын премьерэ болоо.

Үргэлжэлынь хожом гараха

Бэлигма Орбодоева