770
Нэгэдэхи бүлэг
ЯМАР НЭРЭТЭЙ СТАНЦИ БАЙДАГ ЮМ? ХҮЛЕЭЛГЫН ЗАЛ. ҺОНИН ЗҮҮДЭН.
Станциин галнуудай вагоной сонхоор гэнтэ ялагас гэшэхэдэнь, Серёжа ухаа мэдээ алдажа, фонаряа тамбур дээрэ шэншэлжэ байһан кондукторта ошоод:
– Хэлэжэ үгыт, энэ 71-дэхи разъезд бэзэ?– гэбэ.
– А-га,– гэжэ нүгөөдэнь хашалгүйхэн, үлэ мэдэг харюусаба.
Купе соогоо орожо ерэһэн бэеэрээ, хүршэнэрөө һэрюулхэгүй гэжэ хулгайшандал болгоомжотой һэмээхэнээр чемоданаа абаад, үүдэ руу дүтэлжэ эхилнэ. Үшөө гурбан хүн гараха хэбэртэй. Эндэхидһээ ондоохоноор хубсалһан, холын янзатай хүбүүнэй юумэеэ даажа ядажа ябахыень хараад, тэрэ гурбанай нэгэн чемоданиинь барилсаба.
Вагоной гэшхүүрээр буумсаараал, Серёжа тойроод һайса харана. Яагаа гайхалтай юм? Буда хаана гээшэб? Угтаха ёһотой һэн лэ. Серёжын хажуугаар хүнүүд иишэ тиишээ һүндэлдэнэ, буряадуудшье, ородуудшье бии. "Эндэ ородуудшье байдаг юм алтай,– гэжэ Москвагай хүбүүн досоогоо бодоно.– Байза, ядалдаха болоо haa, тэдээндэ хандаха болоол даа, харин эндэ гансал буряадууд һуудаг гэжэ һанаалби".
– Намда хэлэжэ үгыт, энэ 71-дэхи разъезд бэзэ?– гээд, тэндэ дайралдаһан хоёр эрэшүүлые байлгаба Серёжа. Нэгэдэхинь дунда жиирэй, тэбхэр бэетэй, түхэреэн шарайтай буряад, хоёрдохинь– ород, нүгөөдэһөө халта үндэр. Буряадынь ород хэлэ мэдэхэшьегүй байжа магад гэжэ бодоод, ородтонь хандаба. Зүгөөр, гайха ехэ, уһан ород хэлэн дээрэ буряадынь дуугаржа эхилбэ:
– Үгэй, хүбүүсгэй. Энэшни станци Ага, харин 71-дэхи разъездшни удаадахи буудал. Хаана бууха һэмши?
– 71-дэхи разъезддэ.
– Ай, халаг, халта яараалши даа, урид буушоош, Ага станцида,– гэжэ ородынь оролсобо.– Хаанахибши, хүбүүн? Эндэхи бэшэлтэйш?
– Москвагайб,– гэжэ Серёжа дорюугүйхэнөөр харюусана.– Түрүүшынхиеэ ябанаб. Нүхэртөө ерээб. Тэрэмни угтаха ёһотой юм һэн лэ. 71 -дэхи разъездцэ. Тэндэһээ дүтэхэнэ "Улаан Малшан" гэжэ колхоз байха гээ һэн.
«Үгы, байза, hөөpгөө вагондоо үрдихэ бэшэ гүб?»– гэжэ гэнтэ бодомсоороо, даб гэхэтэеэ хамта харан гэхэдэнь, поезднь байрадаа үгы, тээ холохоно улам бүри түргэдэжэ ябаба, һүүлшын вагоной хойнохи улаан фонарь наадалһан юумэдэл, аниб-ониб гэһээр саашалжал, саашалжал ябана.
– Үгы, 71-дэхи разъезд хүрэнгүй, яагаад буушоо хүмши?– гэжэ хүнүүд тэрэниие мүшхэнэ. Тиихэдэнь Серёжа хуу хөөрэжэ үгэбэ:
– Энэ 71-дэхи разъезд гү гэжэ кондукторһаа hypaa хүнби. Тиихэдэмни, «Ага» гэнэ. Ага гэжэ нэрэтэй станциин байхые хэн мэдэбэ. «Ага» гэхэдэнь, «тиимэ» гэжэ ойлгоо ха юмбиб. «Ага» манай хэлэндэ "тиимэ" гэһэн үгэл, теэд, эндэ Ага гэжэ станци байдаг байбал. Яагаа һонин юм!
Серёжын хөөрөөн тэдэ мужигуудые ехэ хүхеэбэ. Тэдэнэр удаан энеэлдэжэ, эльгэ хатаад, һүүлээрнь буряадынь альгаараа нюдэеэ аршажа, һонирхобо:
– Байза, нүхэр, хаана хонохо болонош даа, хүндэтэ москвич?
Нээрээшье, хаана хонохо гээшэб?
– Манайда ошоё. Бидэ эндэ дүтэхэн һуудагбди. Үглөөгүүр «Улаан Малшан» руу машинанууд ошохо, тиихэдэнь шамайе һуулгана бэзэб,– гэжэ ноехил буряад мэдүүлбэ. Сэхыень хэлэбэл. Серёжа тэрээнтэй ошоо haa гэжэ haнaa, зүгөөр хүгшэн эжынь ябаха дээрэнь ухаа заахадаа, Будын абынхиһаа бэшэ хэнэйдэшье хонохогүй, элдэбын юумэн боложо магад, ойлгожо ябаха ёһотой гэжэ байгаад үгыень абаһан юм. Тиимэһээ Серёжын арсахада, хүнүүд тэрэниие станциин хүлеэлгын заал руу абаашаба. Одоо эндэл Серёжа станциин байшан дээрэ томоор "Ага" гэжэ бэшээтэй байхыень хараба. Ай, золиг, хаанаһаа байһан Агаб!
Иигэжэл нёдондо Артегтэ суг амарһан Буда хүбүүнэй хөөрэдэг танигдаагүй нютагта Серёжа хүрэжэ ерэбэ гээшэ. Нёдондо Артегтэ суг амархадаа хүбүүд бэе бэедээ дүтэ дадажа, нүхэсөө. Һүүлээрнь бүхэли жэл бэшэг абалсаа. Тиигээд лэ Серёжа Буряад орон ошожо үзэдэг haa, тэрэ «Улаан Малшан» колхозынь, табатайһаа хойшо морёор гүйлгэдэг Будатай уулзаа haa, нютаг оронтойнь танилсадаг haa гэжэ бододог болоһон юм. Нютагтамнай мориной урилдаан, hyp харбаан үнгэрдэг, талын үхибүүд ехэшүүлдээ мал ажаллахадань, хониной нooho хайшалхадань туһалалсадаг гэжэ Буда бэшэдэг һэн. Тэмээн тухай, тэрэнэй хоёр бүхэнгэй хоорондо унаад ябадаг тухайгаа болон элдэб үнгын hoнин юумэнүүдые Буда дуулгадаг бэлэй.
Тиимэһээ Серёжа Буряад орондомнай айлшалаад, зүниие сугтаа үнгэргөөд ошыш гэжэ урихадань, заабол ошохомни гэжэ абa эжыдээ мэдүүлээ. Тиигээдшье Москвагай захын "Орлёнок" лагерьта жэл бүри зунаа үнгэргэхэдэнь муу бэшэшье haa, залхуутай болошоо, жэл бүхэндэ адли, шэнэ юумэн гэжэ үгы. Юунэй болохыень хуу урид мэдэхэш. Һонигүй.
Зүгөөр эжы хүгшөөдэй хоёрынь лэ яашье табихагүйбди гээд байгаа, абань хэлэхэдээ, «ошог лэ, һонин бшуу, хүбүүмнай амарха, шэнэ юумэ хараха» гээ һэн. Будын аба бэшэхэдээ, Серёжотой муу юумэн болохогүй, һайса оролдохобди, харахабди гэжэ албадаа бшуу. Талаан болоходоо, Будын нюгагта дүтэ алба хэдэг Володя абгань амаралтаяа дүүргэжэ бусаха болоод, тооложо барашагүй оло мянган һургаалнуудые эжы хүгшөөдэй хоёрһоо дуулаад, хүбүүн гэрһээ ёохон голтой мултараа. Абгань Эрхүү хүрөөд буугаа. Харгыдаа ехэ олон һонин юумэнүүдые xapahaap ерээ. Аяар дүрбэн сүүдхэ. Үдэртөө ехэшье, багашье станцинуудта поездһоо буужа, шанаһан хартаабха, варени, hү, хушын һамар гэхэ мэтын юумэ худалдажа абажа, купе соогоо абгатаяа сайладаг һэн. Вагон-ресторан соо гү даа, үгышье haa, томо станциин ресторануудта хооллохобди гэжэ Серёжын һанаһаниинь, абгань оройдоол хоёр-гурба дахин ресторан нүхэрөө абаашаа. «Москва амаралтада ошожо ябахадаа, томо станцида буугаад, аба абаһаар лэ "ресторан хаанаб?» гэжэ һурахаш. Харин мүнгэ багатай болошоһон, гэдэргээ бусажа ябахадаа, томо станцида буугаад, «бусалһан уһан хаанаб?» гэхэш. «Тиигэжэ жэжэ жожо юумэ худалдажа абаад, бусалһан yhaap даруулжа эдихэш» гэжэ абгань энеэсэгээн хөөрөө һэн. Зүгөөр Серёжодо мүнгэн байгаа: Һөөргөө ерэхэ харгынь мүнгэн, дээрэнь үшөө хорин түхэриг, зүгөөр Володя абгань мүнгэеэ бү һалга, гамна, хэрэгтэй болохо гээ һэн. Иигэжэ ябажа, хүхюун омогтой Эрхүү хүрөөд лэ, абгань: «Зай, Пржевальский, зүрхэтэ аяншан, баяртай!» гээд, тараха дээрээ яагаад саашадаа 71-дэхи разъездээ хүрэхыень Серёжодо удаан ойлгуулаа бэлэй. Теэд ойлгуулһанайшье балай хэрэггүй байгаа, юуб гэхэдэ аяар Хитадай хилэ хүрэтэр ошодог энэл "Москва-Забайкальск" гэжэ поезднь сэб сэхэхэн 71-дэхи разъездыень хүргэхэ байгаа бшуу. Ямаршьегүй хүрэхыень энэ хараалта Ага станцил һаалта хэбэ ха юм. Ай, халаг. Аяар сүүдхэ хахад Серёжа хашалгүй гансаараа ябаал, энээндээ бүри омогтой ябатараа ошожо ошожо, эндээгээл иимэ ушар тохёолдоно бшуу.
Тэдэ хоёрой ошомсоор, Серёжын айдаһан хүрэбэ. Зон эндэ үсөөн, углуугай скамейкэ дээрэ болсо-солсо үргэбшэеэ дэрлээд, наһатайбар хоёр һамгад хэбтэһэн һууһан хоёрой хоорондо зобожо, поезд хүлеэнэ хэбэртэй, үгы haa унтахал байгаа. Тээ хажуудаханань гэртээ амаржа хэбтэһэндэл, нэгэ эрэ хүн аятай зохидоор альгаяа дэрлэнхэй хурхиран унтана. Ямаршье машина, трамвайн абяан гэжэ үгы, хон жэн. Ехэ дадалгүй, бүри аймшагтай шэнги үзэгдэнэ. "Оо-ёгхо даа! Эндэ гансаараа hyyxыем хүгшэн эжымни хараа һаа, мэдээ алдаха һэн ха даа»,– гэжэ Серёжа бодоно.– Мүнөө Москвада үшөө үдэр байна. Аба эжы хоёр ажалһаа ерээд, хүгшөөдэйн бэлдэһэн эдеэ элеэд, газетэ, ном хаража һууна ёһотой. Хөөрэлдэхэ юумэниинь лэ нам тухай бэзэ. Будада хүрөөд, хоёр бүхэнтэй тэмээ унаад гү, үгышье һаа нахигар хотогор гүйгөөшэ зайдалаад, харайлгажа ябана гэжэ һанана бэзэ, харин тиихэдэнь би, тэнэг, эндэ оглойжо һуунаб. Юун дээрэһээб? Энэл золиг «Ага» гэжэ үгэ дээрэһээ. Ямар нэрэ үгэдэг юм? Юрэнхыдөөл эдэ ород бэшэ арадуудай хэлэн угаа һонин, орёо, нэрэ обогуудынь хэлэхэдэ хэлэеэ гэмтээжэрхихээр. Харин "Буда" гэжэ яһала тааруу, тэсэхээр, хэлэхэдэ бэлэн.
Эдэнэйш бурхан тиимэ нэрэтэй, Будда гэжэ. Серёжа үшөө Москвадаа, Белорусска вокзалһаа тээ саанахан сувенирэй магазинда Будда бурханиие хараһанаа һанаба. Ямар бэ даа түмэрөөр хэгдэнхэй, шаб шара, хүлөө дороо дараад, садатараа здеэлээд, хүхюун, энеэжэ һууһан юумэдэл Будда гээшэ бурханиинь. Будда гэжэ гоё үгэ. Нэгэтэ Серёжа телевизорээр энэдхэгэй артистнуудай концерт хараа һэн. Тэдэнэй нэгэниинь тон тэхрэ Будда шэнги байгаа бэлэй, тиихэдэ буряад, үшөө хэд бэ даа-эдэш нэгэ бурхантай, нөөхи Будда гэдэгнай. Буряадуудай хэлэн монгол хэлэнтэй адлирхуу. Артегтэ Монголһоо ерэһэн нэгэ хүбүүнтэй Буда уулзаад, "тэр-тэр" гэлдээд лэ, хашалгүй шашалдашоо һэн. Артегтэ ямаршье хүниие харахалши 81
даа, нэрэнүүдынь гэжэ, энеэжэ үхэхөөр. Нэгэ азербайджан хүбүүн Багирзаде Сулейман дадаш оглы гэжэ нэрэтэй, Москвагай үхибүүд тэрэнэй нэрэ хэлэжэ һурахаяа оролдоод, удаан лэ хэлээ һорёо бэлэй. "На дворе трава, на траве дрова" гэһэн жороо үгэдэл. Харин Будын обог богонихон– Согтоев.
Серёжа чемодан дээрээ толгойгоо табяад, уруу дуруу һууба. Танигдаагүй газарта аймшагтай шэнгишье haa, нюдэниинь туһагүй анилдахаяа һанана. "Буда яагаа гээшэб? өөрынгөө разъезд дээрэ намайе угтаал ёһотой, үгы байхадамни гайхаа? Yглөө ерэхэ байгаа гээшэ гээд лэ, гэртээ ябашоо бэзэ. Холохон лэ орожо ерээ байнаб. Аяар зургаан сүүдхэ ябааб. Харгыдаа хэды олон станци, хэды олон томо жэжэ хотонуудые хараа гээшэбиб, бүхы Эхэ ороноо һэтэ гараа шахуулби. Байгал хараагүйм лэ харамтай: һүни хажуугаарнь поезд гарадаг байбал. Алдар суута Байгал хараа haa, ямар һонин һэм" гэхэ мэтэ һанаһаар һуутараа, нойртоо диилдээд, унташаһан байба... Холын Москва зүүдэндэнь үзэгдэбэ. Телевизорээр "Спартак"– "Динамо" хоёр футбольно мандануудай матч харуулна. Серёжа өөһэдынгөө "Спартагай" түлөө һанаагаа зобоо ааб даа. Спартагайхид бүри нэгэшье бүмбэгэ оруулһай даа гэхэдэ шортоо, үгы. Тиигэһээр байтар эгээл һүүлшын минутада киевлянин Бышовец нэгэ бүмбэгэ оруулжархиба. Ай, халаг! Матч Киевһээ дамжуулагдаһан аад, тэндэхи футбол харагшад мэдээ табиһан юумэдэл эшхэрэлдэжэ, шаг шууяа табихань үзэлэй.
Хоёрдохи бүлэг
ШЭН ЗОРИГТО АЯНШАНАЙ ҺҮҮЛШЫН ҺҮРЭЛГЭ.
МҮНХЭ АБГА. ЖЭРГЭМЭЛ.
ХУТАГА БАРИҺАН ХОЁРТОЙ ХҮБҮҮН. БАДМА ҮБГЭН.
Шэн зоригтой Москвагай аяншаниие батаганаан һэрюулжэрхибэ: юундэб даа хүбүүнэй хамар, аман, нюдэн дээгүүр тэдэнь һуудаг, суглардаг байба. Харан гэхэдэнь, нөөхи һүниин зоболонто хүнүүд үгы болонхой. Серёжа гансаараа. Сонхоор үглөөнэй наран шангаар шарана.
– Зай, москвич, һэрибэ гүш?– гэжэ араһаань абяан дуулдаад, палааха хахинажа, тэрээндэ түмэр харгын хубсаһатай хүн дүтэлбэ.– Һүни намда хоёр хүн ороод, шам тухай захяа. "Улаан Малшан" орохо гээ. Газаахана эндэ машина байна, тиишэ ошохонь, түхеэрэлши, нүхэр.
Гарахадань, ашаанай машина байжа, энеэдэтэй согтой шофёрынь хүбүүе олон табаниие мүшхэн мүрдэнгүй һуулгаба. Машинаньшье гэжэ хуушан һангиршаһан тартайха даа, хоорбо дээрэнь дүүрэн шифер. Хараалта Ага гээшэнь үдэр харахада, нэгэ дабхар модон гэрнүүдтэй заахан деревни байба. Шофёртой миил хоюулаа кабина соо абяагүйнүүд ябана. "Юундэ абяа гаранагүйб?"– гэжэ Серёжа бодоно.– «Һэжэглэхээр хүйхэр!» Зүгөөр деревниһээ гаража, сулдам харгыда оромсоороо, шофёр һураба:
– Хэнэйдэ ошонош?
– Буда намайе уряа. Айлшалхамни, зүн үнгэргэхэб. Нёдондо зүн тэрээнтэйш Артегтэ танилсаа хүм.
– Байл даа, байза, ямар Буда тухай хэлэнэш?– гэжэ шофёр һанаан болобо.– Манайдаш табан Буда байха, нүхэр москвич: хоёр хүбүүд, нэгэ басаган, нэгэ үбгэжөөл, табадахинь– бурхан.
– Согтоев Буда,– гэжэ Серёжа харюусаба.– Бии гү?
– А-а,– гээд, хажуудахинь һонирхохоёо болиһон хэбэр үзүүлһэн донги болобо.– Биил даа, бии. Һэй, одоо хүйхэр лэ зөөри даа, гоомгүй, теэд толгой соогоо юумэтэй. Шуран, оролсохогүй юумэниинь үгы, һайнаар лэ һурадаг хадань нёдондо Артек эльгээгээ бэд даа. Нэгэл юумэ хэжэ ябаха, һайса хаража байхаар шитан гээшэ. Теэд яахабши даа, заһаха аргагүй, уг гарбалынь тиимэ юм. Артегтэ элдэбын фокус гаргаагүй гү даа, а?
– Үгы,– гэбэ Серёжа. Харааһыньшье, магтаһыньшье ойлгохо аргагүй гэжэ хүбүүн бодоно. "Тиимэл һаа тоомгүй хун юм аабы, теэд юундэ Артегтэ эльгээгээ гээшэб?". Тиигэһээр ябатарынь, заха хизааргүй тала нээгдэшэбэ. Ёһотойл заха хизааргүй гэхэдэ болохо: газарай хирхаг, тала, тэнгэри– бүгэдэ ниилээ шэнги. Тойроод һайса хараха гэхэдэ, баһа хэлсээтэй: машина дондороод, һэжэрхэ, булгихань олиггүй, Серёжа урдахи нэгэ түмэрһөө баряад лэ, үбдэгөөрөө, тархяараа сохижорхихогүй гэжэ ото оролдожо ябаа. Тиибэшье хүбүүн байд гээд лэ сонхоор харана. Иимэ үргэлжэ, нэбжэгэр тала тэрэ түрүүшынхиеэ үзэжэ ябаба. Москваһаа ерэжэ ябахадаа, зуураа нэгэл иимэрхүү газар вагоной сонхоор хараа һэн... байза, хаана һэм даа... "Барабинска тала" га бэлэй гү?
Гэнтэ машинань аягүйхэнөөр түршэгэнэжэ, жолоошон педаляа гэшхээд, машинаяа байлгажархиба. Ехэл урмаа хухаранги, haл унажа, гараа доошонь табиба:
– Зай, ерээбди.
– Ерээ?
Дүтэ нааша нэгэшье амитанай үгы газарта тогтоод, "ерээбди" гэжэ гү? Кабинаһаа гаража, жолоошон "Беломор" гаргаад бааюулба.
– Резинэ һалаа,- гэбэ тэрэ.- Ори гансаханшье резинэ абаад ерэхэеэ яанаш, эндэмнай резинэ гээшэш тахяагай һүнһөө хомор, харин танай Москвада магазинда дүүрэн хэбтэнэ гэдэг лэ, тиимэ гү?
Тиигэһээр шофёр хойтохи сахаригтаа ошожо, домкрадаар үргэжэ абаад, сохибо, наншаба, няаба, аяглаба даа... Харин Серёжа харгыһаа хажуу тээхэнэ гараад, ушаргүй һаглагаршье бэшэ haa, элдэб эреэн, гоёшоомо һайхан талый сэсэгүүдые түүнэ.
Нэгэ юумэнэй абяа гарахада, юунэйшье дуугарһые хүбүүн яашье ойлгожо, оложо ядаба. Тиигэһээр арайхан обёорон гэһээнь, дээрэ агаарта даляараа эршэгэнэн, гансахан газарга тогтоод, өөдэгүй бишыхан шубуун бүри андагаартайгаар, нэгэ жэгдэхэн, шэнгэхэн хоолойгоор тогтон торонгүй дуулана. Энэнь жэргэмэл байгаа. Доошоо газар харахадань, эндэшье тэндэшье шуран хүнгэн шоргоолжонууд иишэ тиишээ гүйлдэнэ. Серёжа согсойжо һуугаад, тэдэниие адуулжа оробо. Таршаа, голёо дайралдана. Оройдоол миил нэгэ дүрбэлжэн метр газар аад, хараад үзэхэдэ, ямар һонин юумэнүүд энээн дээрэ болоноб!
Шоргоолжонууд бута руугаа элдэб юумэ зөөнэ, шэрэнэ, зариманиинь гэдэргээшье гүйлдэнэ. Зариманиинь өөphөө арбаад дахин томо ашаа шэрээд ябаха юм, жэшээнь, хүн тиигэжэ шадахагүй. Иимэһээл шоргоолжон шэнги ажалша гэдэг ха юм. Ажал хэдэггүй шоргоолжон гэжэ үгы хэбэртэй, шоргоолжон бүхэн өөр өөрын уялгатай, нэгэ дирижёрой ударидалга доро ажаллаһандал, эбтэй журамтайгаар, оролдосотойгоор хүдэлнэ. Ажал хэдэггүй амитан эдээн соо үгы ёһотой, тиимэһээ заһархынь түлөө нэгыешье сүлэхэ аргагүй. Обёороод харан гэһээнь, үхэһэн нэгэеэ нүгөөдэнь үргөөд, хүдөөлүүлжэ ябаһан шэнги, газаашань шэрэжэ ябаба. Серёжа машинадаа ошоод, чемодан coohoo конфетэ асаржа, буталан жэжэ болгоод, бута руунь хаяжархиба. Ай, бурхан! Одоошье үймөөн, хүлгөөн болобо даа. Тоолошогүй нүхэ һүбэнүүдһээ пирагар шоргоолжонууд бии боложо, бисалжа эхилбэ. Амтатай юумэндэ яагаа дуратай юм! Зүгөөр ородог гарадаг тусхай үүдэтэй, метрогой үүдэндэ ажалай һүүлээр москвагайхидай бисалдагтал, тэрэнэй хажууда шоргоолжод үймэнэ.
– Эй, москвич! Серёжа! Ерэл даа наашаа!– гэжэ гэнтэ жолоошон ооглобо. Тэрэ баһал хажуу тээшээ гараад, ногоон дээгүүр ябажа ябаһан байба бшуу. "Ямар аягүй– мүнөө болотор нүхэрэйнгөө нэрэ мэдээгүй ябанаб" гэжэ хүбүүн бодоно. Ногоон дээгүүр алхалжа ябахадаа, "газон дээгүүр ябаха хорюулгай" гэһэн хотынгоо табличкануудые һанаандаа оруулба. Жолоошон гартаа баглаа ногоо баряад, зогсожо байба.
– Танай нэрэ хэн бэ?
– Мүнхэ-Бадараа Аюрзанаевич Цыремпил-Зандариев,– гэжэ түргөөр харюусаба. Серёжа юуешье ойлгобогүй. Орёо, бүри нөөхи оглы-моглыһоошье доро хэбэртэй. Шүдхэршье haa, "Багир-заде Сулейман дадаш оглы" гэжэ хэлэжэ болохо, зүгөөр Му... Му... Мунх... Мунт...
– Ойлгобогүйлби,– гэжэ сэхэеэ хүмнай хэлэбэ.
– Ойлгожо оролдоодшье яахашниб. Миниү нэрэ миин лэ Мүнхэ, харин мүнөө хэлэгшэм манай нэгэ үбгэнэй нэрэ.
– Москвагай олон дабхар гэрнүүд шэнги хэды дахин yгcaphaн нэрэнүүд манайдаш байха юм,– гэжэ тамхинһаа шарлашаһан шүдэнүүдээ харуулан, хажуудахинь энеэбэ.– Танай ород нэрэнүүд Ваня-Маня, Вася-Ася гээд лэ хэлэхэдэ бэлэн. Харин манайдаш ондоо, Мүнхэ-Бадараа Аюрзанаевич Цыремпил-Зандариев. Гоёшье haa, ондоо яһатанай хүнэй хэлэхэдэ, хэсүү. Зай, энэ мангир гээшэ.
Мүнхэ абга баглаа ногоо һарбайба. Абаад, хамартаа зүтэлүүлжэ үзэхэдэнь, Москвада наймаанда байдаг мангирһаа һураггүй сорьёмо үнэртэй.
– Талын зэрлиг мангир,– гэбэ Мүнхэ абга.– Энэ ургажа байна, зулгаахадаш болохо. Будын гэртэхиндэ ерэхэдэшни, хони шарууһалха байха. Хониной шэнэ мяханда хэхэдэ, гоё даа энэш.
Серёжа харгыһаа хажуу тээ дуран соогоо ургаһан мангир зулгаажа, таһалжа эхилбэ. Нэгэшье мүнгэ түлэхэгүй– һонин байна. Нүгөөдэхинь баһал зулгаалсаба. Тиигэн ябатараа, гэнтэ ама руугаа хэжэ, шар-шар гэтэр жажалан эдинэ. Нүхэрөө эди гэбэ. Тиихэдэнь лэ хүбүүн гэдэһэнэйнгээ үлдэһые гэнтэ мэдэбэ: хара үглөөнһөө юушье амандаа абаагүй ха юм. Теэд хэзээ тэрэ "Улаан Малшан" гэдэгынь болохо юм. Мүнхэ абгын хуушан тартайха такси бэшэ, троллейбусшье бэшэ, ядахадаа трамвайшье бэшэ. Һай даа, мүнөө үедэ гансахашье haa пирожок эдидэг haa, ядахадаа һургуулиин буфедтэ худалдадаг яндан пирожогшье эдеэ haa даа, халаг. Чемодан coo, целлофанова тулам соо орёолтотой конфетэ бииньшье бии, теэд Будын заахан дүү басаганда зорюулагдаһан ха юм, гар хүрэжэ болохогүй.
– Мүнхэ абга, танай нютагта Буда нэрэтэй табан хүн бии гээ һэнта. Теэд басагад аад, тиимэ нэрэтэй юм гү?– гэжэ ехэнхинь яяр пирожок тухай бодохогүйн тула дуугарба.
– Тиимэ, тиимэ, нэгэ басаган Буда гэжэ нэрэтэй юм,– гэжэ нүгөөдэнь харюусаба.– Манайшни эндэ эрэшүүлшье, эмэшүүлшье заримандаа адли нэрэтэй байдаг юм.
Галя гэжэ нэрэтэй haa, ямар байха һаабиб гэжэ бодоходоо, сугтаа һурадаг, шуран өөрэ Галя басага һанаандаа оруулба. Хүбүүн аад, Галя гэжэ нэрэтэй haa аягүй даа.
– Будын дүү басаган хэн гэжэ нэрэтэйб?– гэжэ һурахадань. Мүнхэ абга яашье һанажа ядаба.
Мүнхэ абга гэнтэ яаража, хоюулан машинадаа ошобо. Хүбүүнэй мэдэн гэхэдэ, нүхэрынь ёохон гэжэ няабан покрышкадаа һайдангүй, урдаһаань дайралдаһан шофёрһоо резннэ эрихэ һанаатай ябаһан байгаа. Машинашье дайралданагүй, өөһэдынгөөл аяар мүлхие даа, бурхан харана бэзэ,– гээд, мотоороо һүршэгэнүүлбэ.– Хүрэжэ болохобди. Колхозов машина ушараа һаань даа, ши талаантай хүн гээшэш.
Тиигээд одоошье тэндэһээ тэдэ мултарбад. Миин ябахын орондо Мүнхэ абга элдэб юумэ шашажа ябатараа, гэнтэ һанаан болошобо.
– Ши гэдэһээ үлдөө ёһотойш,– гэжэ хайрлангяар хэлэбэ.– Таряа- най стан хүрэхэ дүтэлөөбди, тэндэ Бадма үбгэжөөл байха, бидэниие хооллуулха даа, бү мууда.
Өөрөөшье эдеэлхээ өананал ёһотой. "Унда уудаг haa! Яатараа ангана гээшэбиб, юундэ энэ жолоошон ядахадаа флягатай уһагүй ябадаг юм" гэжэ бодоходоо, аяар энэ холо ерэһэндээ сухалаа хүрэжэ, шаналжа эхилнэ.
Удангүй баруун тээшээ харгыһаа хотиржо, заахан добо орёогоод, уруудан гэхэдээ, хотигор соо Сережа гурбан гэр, трактор, үшөө нэгэ танигдашагүй машина обёорбо.
Мүнхэ абгын жаахан гэрэй үүдэндэ машинаа тогтоожорхиходонь, шара улаан хаб нохой угтажа ерээд, ёһын туладал хэды хэды "һаб- һаб" гээд, тэрэ дороо болижо, ядуухан һүүлээ шодог– шодог гүүлэбэ. Колхозойнгоо машина танижашье болоо. Гэрһээ үбгэжөөл гараба, баруун гартаа тулуур баринхай, зүүн гараараа үдын урдахи шанга наранһаа нюдөө халхалан һарабшална. Хүрин болотороо шаруулһан хүзүүндэнь эрхи һанжалдана.
– Хэр байнабибди?– гэжэ Мүнхэ абга үбгэндэ хандаба. Үбгэн юушье харюусангүй, гараараа занган, гэртэ орохые уриба.
Энэ үбгэн Серёжодо "Чингис-Хаанай угсаатан" гэһэн кино һануулба, тэндэ тон иимэ үбгэн бии агша. Адли гээшэнь. Серёжоһоо урид яашье богоһо алхажа үгэбэгүй.
Орон гэхэдэнь, палааха дээрэ тон заахан, һаяхан ябажа байһан хүбүүхэн һуужа байба, гартаа хутага баринхай, томо магардаан.
– Мүнхэ абга, энэ үхибүүн хутага баряад байнал. Адахань лэ,– гэбэ Серёжа.– Абыт энээнһээ.
Мүнхэ абга балай хэрэгшээбэгүй. Үбгэжөөл хүбүүнэй юун тухай һанаагаа зобоһые тухайлаад, өөрынгөө хэлээр юуб даа Мүнхэ абгада хэлэбэ.
– Адахагүй,– гэжэ аалиханаар аад, томоотойгоор Мүнхэ абга ойлгуулба. Үбгэжөөл хэлэнэ: "Нэгэ адаад, үбдэхэдөө заяандаашье дахин адахагүй".– Янданшни адажа үзэһэн байгаа бэзэ. Бидэндэшни иимэ заншал бии. Үхибүүдһээ эритэ нюудаггүйбди. Заахан байхадаа хургаа адаһанаа һананаб. Шуһанай гарахада, абамни шархааршни гэдэһэншни унжалдаһаар гарахань лэ даа гээ бэлэй. Тэрэ гэһээр нэгэшье эритэдэ адаагүй хүм.
– Манайда хутага үхибүүдтэ барюулдаггүй,– гэбэ Серёжа.– Баряа һаашни, харааха, үшөө габа руушни халуу урьюулхадаа болохо.
Бүгэдэ абяагүй болобо. Углууда табюур дээрэ радиоприёмник, хажуудань шэллэһэн, шэрдэһэн модон хайрсаг соо бурхан. Гоё бурхан, ялагар шара, урдань жэжэхэн амһартанууд соо уһан, баһал тиимэ амһарта соо юундэб даа шэниисын таряан хээтэй. Хойто ханаар никелированно харбаад, стол.
– Зай, Бадма баабай, бидэниие ундалуулыт, эдеэлүүлыт даа,- гэжэ зутар удаан, хоёр– гурба минута, абяагүй һууһанайнгаа һүүлээр Мүнхэ абга хэлэбэ. Хожомынь, эндэхи зоной дунда нилээн удаан байһанайнгаа һүүлдэ Серёжа ойлгоо һэн: буряадууд уулзаад, аба абаһаар хэн гээшэбши, хаанаһаабши, хайшаа зорёобши гэжэ байгаад мүшхэдэггүй юм. Түрүүн бэе бэеэ миил харалсаад, ямар хүн аабши, муу мэдээсэл асараа гүш, һайн гү гэжэ шэнжэлһэндэл, абяагүй һуудаг. Ундалуулһан, эдеэлүүлһэн лэ хойноо хэн юумши гэжэ байгаад һонирходог юм.
Үбгэжөөл заахан пеэшэн руу түлеэ хаяад, дээрэһээнь бүдүүн хилээмэн шэнги хуурай аргал хэды монсогорые нэмээд, зүүн гартаа уйһэ абажа, шиира зуража аһаагаад, пеэшэн руугаа хэнэ. Тииһэн лэ хойноо гүсэ табяад, абяа гараба:
– Далехо, парнишха? Отхуда? Галина Хандуевна! Здесь правильно или нет?По журналу я оставила как есть.
"Парнишха", "отхуда" гэжэ байгаад, ород үгэдэ дүтэрхы үгэнүүдэй дуулдабашье, юун гэһыень Серёжа ойлгонгүй үлэшэбэ. Ород-буряад холимол хэлэнһээ ёһото ород хэлэн дээрэ тэрэнииень оршуулан, Мүнхэ абга:
– Далеко, парнишка? Откуда?– гэжэ шамһаа Бадма үбгэжөөл hурана гэжэ Мүнхэ абга тулмаашалба.
– Москваһаа,– гэжэ хүбүүн харюусаба.– "Улаан-Малшан" ороноб.
– О, Мусхува, Мусхува! Хахой молодес!– гээд, үбгэжөөл энеэсэгээжэ оробо. Мүнөө Серёжа тухайлжа эхилбэ: Москва! Какой молодец!" гэнэ. Хэлэндэнь «к» үзэг үгы юм аабы? "Парнишха", "отхуда", "Мосхува"... Ундан хүрэхэ гээшэнь. Уһа эреэ haa, яаха юм ааб? Үбгэжөөл сай уулгахаяа байна,– ойлгосотой.
Үбгэжөөл Мүнхэ абга хоёр юун бэ даа тухай өөһэдынхеэрээ ярилдашаба, зүгөөр нам тухайл хөөрэлдэнэ гэжэ хүбүүн ойлгожо һууба, юуб гэхэдэ үбгэн байд гээд лэ толгойгоо дохин, хүбүүн руу хараад абана. Харин Серёжа нөөхи бурханииень нюдөөрөө шэнжэлжэ һууба. Москвада, сувенирэй магазинда үзэгшэдэнь ороходоо һураггүй томо, томоотой, олон гартай байба. Тоолоод үзэхэдэнь, эгээл арбан хоёр гартай, зургаан паар, үшөө багадахадаа, гурбан толгойтой. Энеэдэтэйл! Би гурбан толгойтой, арбан хоёр гартай гээшэ haa гү. Нэгэ гараараа лифметикээр бодолго бодожо, нүгөөдөөрнь физикэ һэхэсэгээжэ, гурбадахяарнь "Гурбан мушкетёр" иража, харин дүрбэдэхеэрээ хүршэ Галиингаа гэзэгэһээ татасагаажа һуухадам, бэшэ гарнуудни ээлжээгээ хүлеэжэ, амаржа байха һэн,– гэжэ Серёжа бодоно.– Үгы, циркдэ наада табяа һаам дээрэ, зуугаад сахаригаар донглёрдохо һэм.
Хүбүүнэй бурханиие адаглашоод байхые обёорходоо, үбгэжөөл һураба:
– Һайхан гү? Гэртэшни бурхан бии гү?
– Юу гэнэт?– гэбэ айлшан.– Манайда энэ углуудамнай телевизор табяатайл.
Үбгэниие энэ һонирхуулбагүй:
– Тиливизор наш холхоз есть.
Тиигээд саашань юуб даа хөөрэжэ эхилхэдэнь, манай хүн ойлгохогүйдөө, абарыт гэһэндэл Мүнхэ абгаяа харана:
– А, уулын оройдо аранга бодхоо гэнэл даа. Хүбүүнэйдэмни колхозой центртэ телевизор бии гэнэ,– гээд, өөphөө нэмэбэ.– Тэндэ ретранслятор табяабди, хотоһоо дамжуулга хашалгүй абажа байнхайбди.
Тиигэһээршье гүсэ бусалба. Үбгэн сай бүреэд, һүүлээрнь сайдаа hү хэбэ. Хилээмэ болон сыр шэнги танигдаагүй юумэ, элдэбын эдеэ табиба. Аягатай сай табимсаарнь лэ, Мүнхэ абга шууюулан һорожо байгаад уужа оробо.
– Оо, гоё даа,– гэжэ тэрэ амтархана.– Уу, Серёжа, иимэ сай наһаа- раа үзөөгүй ёһотойш.
Блюдци үгөөгүй, эрихэнь аягүй. Айлшан аягаһаа нэгэ һорон гээд, сасажа, шаташан алдаба. Яажа иимэ халуун сай уудаг юм? Бадма үбгэжөөл Мүнхэ абга хоёр халуун гэжэ һаатангүй, һөөл амтатайгаар уужал һуунад. Харин Серёжа тархишье, хүйтэн уһал гудамхижархиха байгаа, теэд эрихэнь аягүй бшуу. Хэжэ үгэһэн лэ юумыень эдихэ, таараагүй һаань, тэсэхэ, гонгинохогүй гэжэ гэртэхиниинь ябаха дээрэнь хэды дахин хатуугаар захяа һэм. Тиимэһээ Серёжа шатан алдажа байгаад, сайгаа уужа эхилбэ. Сайнь тиигэһээр бүри амтатайшье шэнги болоно.
– Уу, уу, Серёжа,– гээд, Мүнхэ абгань уйтахан нюдөөрөө эмнисэгээгээд абана.– Дадажа эхилэ, ногоон сай гээшэ. Һайса уухадаа, удаа-аан ундашни хүрэхэгүй. Газировка бэшэ. Газировка уугаад, удангүйл hөөpгөө ангашахаш. Харин ногоон сайн һүүлээр удаан ангангүй ябахаш.– Сыртэ адли эдеэнһээ нэгэ хүсөөг абаад, ама руугаа ябуулжархихадань, шүдэндэнь шард гэнэ. Серёжа тэрэниие һажаалдан, амталаад үзэбэ. Хатааһан һүнэй үрмэн байба, амтатай, хургаа долёохоор. Үбгэжөөл гараад, мяха абаад ерэбэ.– Мүнхэ абга орхигты, ябахамнай, дороо гэртээ хүрэхэбди, хайрлыт,– гэжэ үбгэниие болюулба.
– «Улаан Малшан»– гэжэ дабаанай орой гарамсаараа, Мүнхэ абга урагшаа зааба. Гүбээгэй саана захын модон гэрнүүд харагдажа эхилбэ. Уруудаха бүринь лэ шэнэ шэнэ гэрнүүдэй орой түрүүн үзэгдөөд, һүүлээрнь гэрнүүдынь харагдажа, "Улаан Малшан" панорамна кинодол урдань гаража ерэнэ. Янза бүриинь барилганууд, гэр бүхэнэй газаа хорёотой, харин деревниин тэг дунда хоёр дабхар сагаан гэр, һургуули ёһотой.. Будын нютаг энэ гээшэ.
Гурбадахи бүлэг
БУДАТАЙ УУЛЗАЛГА. БУДЫН ГЭРТЭХИН.
ТӨӨЛЭЙ. «МОСКВАДА ЮУН БОЛОНОБ?»
Ногооноор шэрдэһэн сонхотой, суда модоор бариһан гэртэй хотондо тэдэ хүрэжэ ерэбэд. Айлшадые угтаха хүн балай үгы янзатай. Серёжа кабинаһаа гараад, Мүнхэ абгын мотоороо унтараагаад, машинынгаа "сээжэ" соо юуб даа носод гээд ерэтэр, тойрон харасагаажа, байрадаа зогсод гэбэ.
– Зай, ябая, москвич,– гэбэ Мүнхэ абга. Хүхэ халаадтай эхэнэр гэрһээ гараад, ерээшэдые харамсаараа, буряадаар шангаар юуб даа һүхирбэ. Буда гаража ерэбэ.
– Серёжа!– гээд, һургуулиин эстафетэдэ старт абаһандал, байраһаа hyгa һүрэн гүйшэбэ.
– Буда-аа!
Гүйжэ ерэмсээрээ, Буда нүхэрөө шангаар тэбэрижэ, һэжэржэ. Һанжагануулжа оробо.
– Яагаабши, Буда?– гэжэ гайхаһандаа айлшан һүхирбэ, харин нүгөөдэнь баруун хүлынь мэхэтэйхэнээр халта дэгээдээд, унагааха гэжэ оролдоно. Иигэхэ гэжэ һанаагүй москвич амияа абажа, эсэргүүсэжэ эхилэн, урдаһаань добтолно. Будын эжы гүйжэ ерэһэн бэеэрээ хүбүүгээ хараажа, халта альгадан барин, айлшанһаа һалгаба.
– Ай, халаг,– гээд, амидашаһан Буда Серёжые табиба.
– Шамайе бодото буряад болгохо гэһэмни, эжы һаалта хэбэл. Зай, мэндэ амар, москвич! Хаана төөришообши? Энэ тартайхаар аяар Москваһаа ото ерээгүй аабзаш?
Ага станцида алдуугаар буушаһанаа айлшан ойлгуулжа үгэбэ.
– Ага ошохоёо яагаабта гээл һэм хари,– гэжэ эжынь ородоор яһала һайнаар оролсоно. Хүбүүнэйнгээ айлшандаа баабгайдал аһашаһанда дураа гутаһаниинь эли мэдэхээр, Буда руу байд гээд лэ ёлогод гээшье һаа, айлшанаа харахадаа, нюдэниинь энеэжэ, хүхюутэй болоно.
– Үсэгэлдэр үдэшэ разъезддэ шамайе олоогүйлди, тиигээд үглөөдэр ерэхэнь гээшэ гээд бусаабди. Дежурнаһаа hypaa һэмди, имар тэнэг золиг...– гэн, саашань түмэр харгышаниие бардаасатайхан үгэнүүдээр хараахаяа забдатараа эжынгээ шэрүүнээр харахые обёороод, болихо баатай болоно. Заахай басаган бии болоод, анханай уйтан нюдэеэ бүри уйтан болгон, зжынгээ хормойһоо баряад, айлшаниие адаглан шэнжэлнэ.
– Зай, зай, Серёжа, хэрбши?– гэбэ Буда.
– Юундэ намда гэнтэ аһаабши?– гээд, Серёжа нүхэрөө халта түлхеэд абана.
– Үгы, бишни ёһото буряад шэнгеэр шамаяа угтахаяа һанаа ха юмбиб,– гэбэ Буда.– Урдань яадаг байгааб? Үнинэй уулзаа иралсаагүй нүхэд ушархадаа, үгэ хэлсэнгүй, урид барилдаад үзэдэг, хэмнай хэды мориной хүсэтэйб гэжэ шалгадаг байгаа бшуу,– гээд, хүбүүн эжы руугаа урмайгүйгөөр хараад абана.– Ёһото буряадаар угтуулнагүй ха юм, хашана.
Эжынь гэнтэ мэдээ ороһондол:
-Үгы, юундэ зогсоно гээшэбибди? Ёһото буряад юм һаа, Буда, ши айлшанаа, Мүнхэ абгаяа гэртэ үни уриха байгааш. Гэдэһэеэ үлдэшөөд ерээ бэд даа.
– Һаяхан сайлаа һэмди, Бадма үбгэжөөлдэ,– гэбэ Мүнхэ абга. Серёжа, би хэрэгээрээ ябахам.
– Баяртай! Манайда айлшалаарай, Будатаяа.
– Баяртай, баяртай,- гэн москвич гараа үгөөд, Будатай тэбэрилдэн, гэр руу алхалалдабад.
– Һэй! Чемоданаа!– гэжэ Мүнхэ абга ооглобо.
Хоёр хүбүүд дары харайлдан, кузов дээрэ гаража, чемодан абаад бусаба.
Айлшанаа мүртэйгөөр угтажа шадаагүйдөө, гэртэ opohoнhoo хойшо эжынь хүбүүгээ тээ байд гээд лэ гэмэрнэ.
– Гэртэхиниинь дуулахадаа, юун гэжэ һанахань гээшэб? Москваһаа гараһанииншье оройдоо энэ ха юм. Төөрижэ болохо байгаа, досоом заригад гэнэ,- гээд лэ һанаа алдана,– Ай, заяан зайлуул...
Сайлалган эхилбэ. Абаһаар нөөхил ногоон сай аягалба. Тон Бадма үбгэжөөл шэнги. Удаань Серёжын хараа үзөөгүй элдэб юумэн: баһа хатаһан үрмэн, халва шэнги аад, шэнгэн юумэн, пирожношуу аад, хатааһан, баһа танигдаагүй эдеэн, хаашашуу баһа юуб даа... Дүүрэн даа.
– Энэ юун бэ?– гээд, хатааһан нэгэ борсогор юумэ абажа, Серёжа Будада харуулба.
Хатааһан һүн, айрһан.
«Гайхалтай, яагаад һү хатаадаг юм ааб, мэдэдэг һаа, Москвада гэртэхиндээ хөөрэжэ үгэхэ һэм" гэжэ бодоод, айлшан ухааень оложо яашье ядаба.
– Энэ мойһон, баһа хатааһан,– гээд, нүхэрынь нэгэ түхэреэн хүрин эреэн хүсөөг табагһаа абаба.– Зөөхэйтэй, саахартай холёод хатааһан. Эдил даа.
Амтатай. "Досоонь дүүрэн витамин ёһотой" гэжэ һанаандаа хүбүүн бодоно. Буда хаашашуу эдеэ абажа, айлшанда дүтэлүүлнэ.
– Тибһэн. Ородоор саранка.
– Саранка?
– Иимэ ургамал байдаг. Дуулаагүй гүш? Шашага улаан сэсэгтэй.
Энэш үндэһэниинь, талаһаа малтажа асараад, шанаад, захартайгаар эдидэг.
Ехэл амтатай байба. Зүгөөр Будын эжы айлшамнай аппетит муутай гэжэ шанална. Эдеэндэ һамаараад, Серёжа чемодан соогоо бэлэгтэй һэмнэйб гэжэ мартажархиһан байба. "Яаха болооб даа,- шэ бодоно.– Оромсоороо бэлэгээ гаргаха ёһотой байгаа бшууб. Теэд мүнөө эзэнэйнь ерэхые хүлеэхэл даа". Будын дуу, заахан басаганай энеэдэтэй, хөөрхэн гээшэнь, тон хитад кукла шэнги. Хитадта хэдэн жэл завод барилсаад бусаһан хүршындөө Серёжа кукла хараа бэлэй, эгээл иимэ гэхээр, теэд эндэһээ Хитадшье дүтэхэн ха юм.
Айлшан мүртэй эдижэ бирабагүй. Нүхэрэйнь эжы энээниие, гэрээниие эди гээд лэ, урдань дүтэлүүлжэ баалана, байд гээд лэ сонхоороо харан, абамнай яашооб даа гэжэ һанаан болоно.
– Айлшанай ерэн гэһээ, хүндэлхэ юумэгүй байбабди,– гэхэ юм. "Һэ, яажа ондоогоор хүндэлхэ юм" гэжэ хүбүүн гайхана. Удангүй Будын һэмээхэн шэбэнэхэдэ, Серёжа ойлгобо: айлшанай буухада, шарууһалхын тулада хони асарһан байгаа. Хони гаргахаһаа байтагай, амиды хонишье Серёжа ехэнхинь кинодо хараһан аад, яажа аладаг юм ааб гэжэ һонирхоно. Хутагаар аладаг байгаа юм гү? Али буудажархидагшье байжа магад.
Мүнөөдэр зуураа тогтогшо, ундаа харяагша Бадма үбгэжөөлэйхидэ ороходоо эдээнэйхи ондоо. Үбгэжөөлэйхи бурхантай, харин эдэ гансашье бурхангүй. Үбгэнэйдэ бурханай байгша углууда эндэ телевизор табяатай. Ханаар янза бүриин фотографинууд шэллэгдэнхэй үлгөөтэй, дундань Буда Серёжа хоёрой газар газарай үхибүүдтэй суг Артегтэ абхуулһан үнгэтэ фото байна.
– Энэ негрые танина гүш?– гэжэ Буда һураба.– Дүүмни, энэ арбагар басаган, хара арһатай хүн ябадаг юм гэжэ угтаашье үнэншэнэгүйл. Негрые хараад, "Банида ородоггүй хүн алтай» гээ һэн. Ойлгуулжа ядааб.
Харин Будын дүү басаган Серёжын дүү Наташада ороходоо, һураггүй тоомтой, углуудахана һуугаад лэ, абяагүйхэн, бэеэ абаад гансал Серёжые шэртээд байна. Али айлшанай хажууда иимэ тоомтой гү? Магад, дадажа ерэхэдээ, Наташадал аашалха, эрдэмээ харуулхал хөөрхэй бэд даа...
Будын аба, Согто абга, согтой дорюун, наһатайшаг хүн байба. Газааһаа ороод, мэндэшэлдээд, айлшанаа угтаагүйдөө ехэ халаглаба. Харгыдаа хэр ябаһыень һураад, caapha гаргажа, хэды хэды бэшэсэгээгээд, Будые почто эльгээбэ. Серёжын гэртэхин һанаагаа зобохо гэнэ. Серёжа нүхэртэеэ ошолдоо haa гээд, нөөхи хони алахыень харангүй үлэшэхөө айжа үлэбэ. Будын абатай айлшан ярилдад гэбэ. Серёжын аба хүбүүн тухайгаа тодорхойгоор– абари зангыень болон яажа саг үнгэргөө һаань һайн бэ гэхэ мэтээр бэшэһэн байба. Хэршье Москваһаа ерэһэн, хүдөө нютагта, илангаяа хаана холын талын буряад колхоздо байжа үзөөгүй томо айлшаншье haa, Серёжа Будын абын үгэһөө гарахагүй, ходо үгөөрнь ябаха ёһотой.
Серёжа чемоданаа нээжэ, түрүүшээр хэдэн баглаа хүдөөгэй зэрлиг мангир гаргаба. Москвагай хүбүүн хаанаһаа мангиролоо гээшэб гэжэтэндэхид һонирхоно. Целлофан соо орёоһон амтатай бэлэг гаргажа, заахан басаганда һарбайхадань, тэрэнь абажа үгэбэгүй.
– Аба, аба, Галя,– гэжэ эсэгэнь бурд гэбэ.
– Ай, шимни Галя гэжэ нэрэтэйбши?– гээд Серёжа энеэжэ, хүсөөрөө шахуу гартань нөөхиеэ барюулжархина. Согто абга миһэд гэнэ.
– Галя гэжэ нэрэтэй. Будын лэ үгэһэн нэрэ даа. Галя гоё гээд һалаагүй юм. Тиимэ... амитан ха юм.
Саашань Серёжа үшөө нэгэ орёолтотой юумэ гаргажа, гэрэй эзэн эхэнэртэ һарбайба. Досоонь хоморой, эжы хүгшөө хоёройнь ехэ магтадаг пулаад. Гэрэй эзэндэ "Спутник" гэжэ механически бритвэ бариба. Гэртэхинэйнгээ хэлэһэнэй ёhoop, Серёжа бэлэгүүдээ тарааба.
Заахан Галя боолтотой юумэеэ задалаад, халта зүрхэ оронхой, гоё эреэн саарһан орёолтотой конфетэ амталаад үзэнэ, һүүлээрнь Циники баряад, яагаадшье эдидэгыень ойлгожо ядан, түдэгэсэнэ тэбэртэй.
– Согто абга,– гэжэ дадажа эхилэнхэй Серёжа хандана.– Бальжинимаев гэжэ танай обогтой байхада, юундэ Буда Согтоев эжэ обогтой юм?
– Манайдаш тиимэ юм даа. Эсэгынгээ нэрээр обог абадаг юм. Шинии аба Николай бэзэ? Тиигээ haa, шинии обог Мартынов бэшэ; Николаев байха байгаа манайхяар haa,– гэжэ эзэн ойлгуулба. Серёжа һонирхожо:
– Тиихэдэтнай теэд хуу худхалдашаха бэшэ гү? Манайдаш Мартыновһаа саашаа хүбүүниинь, аша гушанарынь хуу Мартынов гэжэ ябадаг юм,– гэнэ.
– Тиимэ, тиимэ, танайхишни дээрэ хаш даа. Эндэмнайшье шуушуул тиигээд лэ ород шэнгеэр бэшүүлдэг боложо байнхай да. Зүгөөр уг гарбалаа мартаха гээшэ адагай ябадал. Энэ Гали haa һурал даа хэнэйбши гэжэ.
– Ородоор гү?
– Үгы, ородоор мууса мэдэдэг энэш. Байза, иигэелши. Ши һураарай, би тиихэдэш оршуулхаб. Хэнэйбши гэл даа.
Серёжа Галиин урда хүл дээрээ согсойн һуугаад:
-Галочка, хэнэйбши?– гэбэ. Басагахан хаб хара уйтахан нюдэнүүдээ сабшалан, конфетэдэ зууралдашаһан уралаа долёобо: нюдөө аниганажа, шэнгэхэн хоолойгоор:
– Согтын.
– Согтош хэнэйб?
– Бадараагай.
– Бадарааш хэнэйб?
– Ёндоной.
– Ёндон хэнэйб?
– Гонгорой.
– Гонгор хэнэйб?
– Сэрэнэй.
– Сэрэн хэнэйб?
– Зоригтын.
– Пүнсын,– гэжэ һанаа алдан, хашалгүй конфета, финикэеэ эдижэ оробо. Амтатай эдеэн тэрээндэ уг гарбалһаа һураггүй үлүү хаш даа.
Тиигээдшье саашань абынгаа һурахагүйень мэдэжэ, оло дахин иигэжэ һурагдадаг аад, тэрэ сээжэ болошоһон, ядаралтагүй, ород үхибүүдэй "у лукоморья дуб зелёный" гэһэн шэнгеэр хэлэдэг.
– Бэрхэш,– гэжэ Согто абга магтажа, айлшанда хэлэнэ.– Долоон үе Галя тоолоо. Эгээл долоон үе хүрэтэр заал haa мэдэхэ ёһотой юм. Долоон үе соол түрэл тоотой ябаха, тэрээнһээ саашаа түрэл бэшэ, һамга абалсахада хорюулгүй. Юундэ долоо юм гэбэл, өөрынгөө гар дээрэ тоолохо ёһотой, харин хүнэй гарта эгээл долоон үе байдаг. Туршаад үзэл даа, Серёжа, мүрһөө эхилээрэй, нэгэ гээд...
Тиигээд хайшан гэжэ тоолохые Согто абга гар дээрээ харуулаад үгэбэ. Серёжа тоолоод үзэбэ: һэ, нээрээ долоол. Буда орожо ерэбэ.
– Зай, айлшанаймнай гэртэхиниинь һанаагаа амарха,– гэбэ Согто абга. Харин Буда кухни руу хаража гайхаба:
– Yгы, таанад хониёо гаргаагүй гээшэ гүт?
– Асарагты,– гэжэ абань хүбүүндээ захирба.
Буда нүхэрэйнгөө гaphaa татаад, газаашань гаргажа, бургааһаар хүшэмэллэһэн дал руу абаашаба. Тэндэ мааража байһан хонин тэдэниие хараад, иишэ тиишээ ондого– сондого харайн, тэрьелхэеэ забдана, теэд хаалтатай аад, яахашье аргагүй. Хүбүүн хониие шэрэһээр шэрээд, хутага баряад, гэрэй үбэртэ хүлеэжэ байһан Согто абгада абаашажа үгэбэ. Серёжын нюргаар хүйтэ даахадал гэнэ: амиды ябаһан аад лэ, хэдыхэн минута болоод, энэ хонин үхэхэнь шуу даа. Юунэй түлөө? Хэнэй түлөө? Серёжые хүндэлхын түлөө, Будын магтадаг эльгэ бөөрэ амталхын түлөө. Үгы даа, хайратай.
– Зай, юу хаража байнабши?– гэжэ абань хүбүүндээ ёлогод гэнэ. Тиихэдэнь нүгөөдэнь һөөл шадамарханаар хониёо унагаажа, гэдэргэнь харуулба. Унагаалгахадаа балай бархирхагүй юумэл– алуулхаяа байһанаа мэдэнэ юм аабы.
– Айна гүш, Сережа?– гэжэ Согто абга hypaбa.– Айгаа haa,– эртэ ороод байха гүш?
– Юу айха юм даа,– гээд, Буда энеэбэ.– Заа, түргэлэгты, түргэлэгты, аба.
Айлшан дуугай зогсобо. Гэнтэ тэрэ хониной бэлтэгэнэһэн, эригэнэһэн нюдэнтэй нюдөөрөө уулзашаба: ехэ сошобо. Харин нүгөө хоёрынь хашалгүйнүүд, бүри наадангаа тооной. Буда хониной хойто баруун хүлһөө татаад:
– Зүүн хүлһөөнь нам шэнгеэр тата, Серёжа,– гэжэ бадашан загад хэлэнэ. Серёжа бэеэ барижа, айран гүүлэхэгүйгөө хаража, зүүн хүлһөөнь аһалдана, һайса адаглаа haa, тэрэнэй гарынь шэшэржэ байгаа.
– Айна бэшэ гүш даа, Серёжа?– гээд, Согто абга энеэжэ, хутагаараа хониной гэдэһэ ерэжэрхибэ. Хонин халта маараад, хүлөө татагад гэхэдэнь, хүбүүд шангаар баряад байна. Баруун гараа хониной гэдэһэ руу хээд, юуб даа досоогуурынь бэдэрһэндэл ухашална.
– Хоолойень хургаараа таһалжархихадань лэ дүүрээ,– гэжэ мэдээрхүүгээр Буда хэлэнэ. Согто абгын гараа гэдэһэн сооһоонь абахадань, хонин халта һулаханаар маараһан шэнги болоод, нюдэеэ эригэшүүлшэнэ.
– Мяха эдихэ дуратайл хадаа мал алажа шадаха ёһотой. Зүгөөр алахадаа, зобоохол хэрэггүй, түргөөр лэ алаха юм, тиигээдшье зобожо үхэһэн малай мяхан һабһаг байха,– гээд, Согто абга шиной нооһондо шуһан болошоһон гараа аршасагаан байна.– Таанад, хүбүүд, шарууһа гаргажа һураха ёһотойт. Бидэнэй үхэхэдэ, хэн шарууһа хэхэб? Теэд зон мяхагүй байжа шадахагүй.– Хүбүүгээ хараад:– Буда халта туршадаг юм. Удаадахи хониёо энээндэ алуулхаб,– гэнэ.
– Хүрөө, хүрөө, үшөө хони бү алагты,– гээд, айлшан өөрөөшье мэдэнгүй дуугаржархиба.
Согто абга миһэрбэ:
– Хооһон байха гүш? Үбэлдөө мяхагүй яажа амидархабши?
Саашаньшье хэрэг хүхюутэйгээр ябаба. Буда эндэньшье, тэндэньшье гаража байгаад туһалжа, эсэгэнь хонинойнгоо apha үбшэжэ эхилбэ. Шадабаритай бэрхээр эгээн түрүүн хүлнүүдэйнь apha хуулажа, үеэрнь хүлнүүдынь булгалаад, хүзүү һээрэйнь apha һалгаһан бэеэрээ гэдэһыень нээжэрхибэ. "Саг тэмдэглэхэ байгаа, хэды соо үбшэгшэ ааб?" гэжэ москвич бодоно. Зүгөөр эгээн һонии юумэн гэхэдэ, Дулма абгай ерэжэ, шарууһанай доторхиие ажаллажа, тааруулжа эхилбэ. Буряад гээшэмнай энэ талаар үни холын заншалтай ха юм. Тусгаар ёһо гурим. Монсогор яһанһаа байтагай, яһанай нэгэ заахай һалаа, нэгэ тээ няалдаһан өөхэн гү даа, али халта обёорхоор нугалбари хүрэтэрөө бүгэдэ нэрэтэй, ажаллаха өөрын дүримтэй. Хониной нэгэшье юумэн хаягдадаггүй, үнгэрхэдөө һүлһэн хаягдадаггүй, хэрэглэгдэдэг байба.
Сэбэрлээд, Дулма абгай гэдэһэ хүнэг, табаг, амһартанууд соо гэртээ оруулжа, Согто абга мяхаяа эбдэжэ эхилбэ. Нэгэшье дахин һүхэ хэрэглэбэгүй. Харин Москвада эжытэеэ гү, али хүгшөөтэеэ базаар ошоходонь, тэндэ мужигууд hүxөөp лэ яһа сабшажа байдаг һэн лэ. Согто абга гансал юрын хутагаар ажаллана, ядангүй үе мүсынь оложо, хүндэжэ, булгалжа байгаад, бүхы мяхаяа хэдэн амяарынь болгожорхибо.
Нэгэ мяха гартаа абаад, Будада һарбайжа:
– Шарагты!– гэбэ.
– Ябая,– гээд, обоолойтой обогор мяхан coohoo сагаан пэпэгэр шаали шэнги өөхэ абаад, Буда Серёжые дахуулжа, гэртэ оробо. Тэрэнь эльгэн байба. Өөxөөp орёогоод, ёдогор модоной үзүүртэ хадхаад, түлигдэжэ байһан гал руу хэбэ. Шаршаганан, орёолгоотой эльгэн шарагдажа, хоншуу үнэр гутуулна. Удангүй эльгэн боложо, стол дээрэ табигдажа, дээрэнь Буда халта дабһа адхаад, айлшандаа амталхыень дурадхаба. Захаһаань зааханиие отолжо абаад, амандаа хэн гээд, Серёжа арайл шаташан алдана, харин Буда ядамаргүй, хоолойгоо заһажа, шамшаржа байгаад, амтатайгаар эдинэ. Серёжа одоол ойлгобо: нэгэ альган дээрэһээ нүгөө альган дээрээ хаяжа, эрьелдүүлжэ, үлеэжэ байгаад, һэб гүүлээд, эдихэ байба. Теэд амтатайнь яахабши? Хурга долёохоор... Хутага һэрээшьегүйгөөр хүбүүд тэрэнээ хуу эдижэрхёод, Буда хургаа долёоно.
Тиигэһээр байтар Дулма абгай пеэшэн дээрэхи томо горшоог руу гэдэһэ гүзээ болон монсо сонсо зүйл хэнэ. Хүбүүнэй газаа гарахада, гүрэмэл хорёо дээрэ эзэн хонинойнгоо apha үлгэжэ байба, харин шapyyha хэһэн газарта хониной тархи, тагалсаг модон амһарта соо байна. "Хэды минута соо хони үбшөө гээшэб, гэжэ Серёжа һонирхоно,– үсөөн лэ саг соо үбшэбэ. Бэрхэ байна".
Хаагуур бэ даа зайжа ябаһанаа Галя гүйжэ ерэнэ. Серёжа тэрээн тухай бүри мартажархёод байгаа. Аалиханаар шэбэнэн, Галиин ахадаа юуб даа хэлэхэдэнь, тэрэнь урдаһаань бүрд зжэрхинэ. Шараһан эльгэ эриһэн байгаа. Харыш, бүри һөөл юм.
Эзэн хониной долгой асаржа, гал дээрэ хуйхалаад, ухабаад дэнги халуун болошоһон түмэрөөр эндэ тэндэһээнь үһыень заршагануулан хайрахадань, кухни соо утаан дэлгэршэнэ. Толгой хаб хара болобо. Һүүлээрнь Дулма абгай тэрэниие шарлашатар хюһажа байгаад, угааһан бэеэрээ нөөхи тогоон руугаа пүлд гэтэр хэжэрхибэ.
Серёжодо ехэ һонин. Үнинэй хараха гэһэн аад, забда забһар олонгүй, мүнөө болотор үрдеэгүй ябаһан киногоо одоол хаража байһандал тэрээндэ үзэгдэхэнь гайхалтай. Нээрээл, эгээл кино хаража һууһан шэнги. Үгышье haa али нэгэ хаана холын олтирогой зонуудтай, индейцүүдтэй ушарһандал гэжэ досоонь ороно. Зүгөөр буряадууд индейцүүд бэшэ, Согто абга тэрэнэй вождь бэшэ. Дайнай үедэ тэрэ Серёжын түрэһэн хото Москвае баатар зоригтойгоор фашистнарһаа хамгаалһан, тэндэ шархатаһан юм. Столдо уриба. Галя бэшэниие хүлеэнгүй, амандаа дүүрэн эдеэ үни түлхижэрхинхэй, гартаа үшөө хүсөөг баринхай, гэр соогуураа иишэ тиишээ харайна. Серёжын үзөө туршаагүй элдэб эдеэн стол дээрэ обоолоотой. Будаһаа бэшэн булта һууба.
– Буда, ши юундэ һуунагүйбши?
– Хүлеэ, хүлеэ,– гээд, һүрхэй томоотойгоор Буда зангаба.– Абяагүй һуулши даа.– Мэхэтэйхэнээр нүхэр тээшээ миһэд гээд, кухни руу орошоно. Һөөргөө гаража ерэхэдээ, аргагүй мягдагар, томоотой, тугаархан лэ амиды байгша хониной толгой гартаа дээрэ баринхай. Серёжа мэнэ һаяхан тэрэнэй нюдэнтэй нюдөөрөө улзаһанаа һанажархин гэхэдээ, досоогоо заригад гэшэнэ. Хониной долгой айлшанай урдаһаа сэхэ харуулаад табиба.– Серёжа, ши манай айлшан гээшэш, Москваһаа ерэһэн айлшан,– гэжэ Согто абга эхилбэ.– Тиимэһээ шамда хүндэтэй төөлэй баринабди. Манай заншал ёһо. Буда яахыень ойлгуулжа үгэл даа.
Буда һууриһаа бодожо, Серёжын хажууда ерээд, заабари үгэжэ оробо:
– Энэ нүхэрые иигэхэ ёһотой. Шэхэндэнь халта хүрөөд, эндэһээнь отолжо, ама хүрөөд, иигэжэ эрьелдүүлээд, хүндэ үгэхэ болонош.– Абадаа хандажа:– Хэндэ үгэхэ юм теэд?– гэнэ.
Согто абга:
– Хүбүүдтэ үгэдэг заншалтай. Энэ Буда түрэ наадан дээгүүр олохон лэ төөлэй абаһан байха. Төөлэй абаха гээшэ ехэ хүндэтэй. Зүгөөр, Буда, шинии үүри, тиимэһээ энэ эрхэтэндэ үгөөрэйл даа,– гээд, заахан Галя тээшэ дохибо. Мүнөөшни эхэнэрнүүд бидэнээр адли эрхэтэй болонхой ха юм.
– Теэд урдань эхэнэр хүн төөлэй абадаггүй байгаа юм гү?- гэжэ айлшан һонирхобо.
– Үгы даа,– гээд, Согто абга һамгаяа хараад,– хожом, хожом хөөрэжэ үгүүжэб,– гэнэ.
– Зай, шамдыш даа?!– гэжэ Буда түлхинэ. Тэрэнь төөлэйгөө ёохон гэжэ, заалгаһанайнгаа ёһоор ажаллаад, Галида барюулжархиба. Тиихэдэнь лэ гэрэй эзэн табаг барихые дурадхаба. Хониной хото соо хээд шанаһан шуһан– хотоото гэнэ. Удаадахинь эреэмэг гэнэ. Энэнь баһал шуһан аад, хото соо бэшэ, бүдүүн гэдэһэн соо бооһон, харин доторынь гансашье шуһан бэшэ, хэршэһэн өөхэн, мяхан, үшөө юунбэ даа хэгдэнхэй.
– Серёжа, мангираа танина гүш?– гэжэ балай олон үгэгүй Дулма абгай хэлээд, үбгэн руугаа эрьелдүүлжэ,– айлшамнай харгыдаа түүгээд ерээл,- гэбэ.
Эльгэн, беерэ, хошхоног гэхэ мэтэ янза бүриин юумэнһээ айлшан бага багаар эдибэ. Зарим тээнь юушье эдиһэнээ мэдэнгүйгөөр ябуулжархиһан ушаршье байха. Амтагүй гэжэ һанаашье һаа, хүмнай эдижэ туршана, юуб гэхэдэ, гэртэхинэйнь заабари толгойһоонь гаранагүй. Бэшэнһээл һаа үлүү тэрээндэ эреэмэг лэ амтатай байхадань, айлшан горитойхоноор ябуулжархёо. Юрэдөө, үнгэрүүлжэ һуунагүй аабзаб гэжэ бодоод, хажуудахи зоноо адаглаад үзэхэдэнь, тэрэнһээ һураггүй ехээр, амтархан эдинэ, тиихэдэнь хүбүүн бэшэнһээ дортохогүй, Москвагай нэрэ хухалхагүй зорилготой, нилээн шармайжа гуршаба. Хүниие һажаалдажа, уһан шүлөөр даруулна.
– Һайнта даа,– гээд, одоол болихоор болооб гэжэ гэнтэ тухайлхадаа, айлшан амаа аршаба, теэд бэшэниинь эдеэлжэл һууна. Үнгэрхэдөө үрзэгэр заахан Галя бүри хүсэд хүн хэбэртэй миин һуунагүй, эндэ тэндэһээ хүсөөг абаад лэ, аман руугаа байн ябуулха юм. Мүнөө эдихыемни Москвада гэртэхимни хараа гээшэ haa гү даа, дары түргэн докторые дуудаха гү, үгышье haa өөһэдөө намда клизма табиха һэн гэжэ досоогоо хүбүүн бодоно. Хажуугаарнь үшөө Дулма абгай байд гээд лэ:
– Яаһан багые эдинэш, Серёжа, энээниие амталаад, үзэл даа,- гээд лэ, эндэ тэндэһээ хүсөөг абаад, урдахи табаг дээрэнь табижархиха юм.
Дулма абгай тиигэһээр столһоо бодожо, углуудахи нариншаг ад, дээшээ үндэр боошходо ошоод, досоонь углаатай модоор дээшэ доошонь бүлэд гэнэ. Боошхо соо шэнгэн юумэ шарьялна. Ото гэртээ баряад байдаг айраг гээшэ энэ. Уугаад лэ, дээрэһээнь шэнэ һү нэмэжэ байдаг. Боошхоёо халта хүнтэрүүлээд, шанагаар тэндэһээ удхажа, айлшанда аягалба. Гашуун гэгшын ундан. Серёжа нэгэ балгаад, нюдөө аниба.
– Уу, Серёжа, бү ай,– гэбэ Согто абга.– Мяхан дээрэһээ уухада, одоо һайн юм, мяханшни һайнаар шэнгэхэ.
Зүгөөр хүбүүн яашье бэеэ баалажа ядаад, хүйтэн yha эрихэдэнь, болохогүй, муу юм гэжэ бултааран хорибо. Яахаб, айлшан үшөө хахад аяга уһан шүлэ уужархиба.
– Зай, Серёжа, Москвада ямар һонин болоноб?– гэжэ бүгэдэ зоной столһоо бодоходо, Согто абга һураба.
Һэ! Яана гээшэб? Серёжа ерэһээр хэды саг болооб, уулзаад, залай абяа гаралсангүй байгаагүй, хони алаад, үшөө эдеэлжэ үрдеэд байтараа, гэнтэ "мэндэ амар!" гэһэндэл асуудал һуража зайхыень харыш. Тиибэшье эндэхи буряадууд уулзамсаараа, хүниие мүшхөөд орхидоггүйень үшуу урдын урда Мүнхэ абгаһаа ойлгоһон аад, гайхаһанаа мэдүүлэнгүй үнгэрөө.
– Хүбүүн,– гэжэ Согто абгын дуугархые гэнтэ ойндоо абажа, Серёжа эсэһэндээ дурд гэһэнээ мэдэбэ.
– Зай, Москва ямар байнаб?
– Һайн ааб даа,– гээд, айлшан нюдөө нюхана. Буда нүхэртэеэ газаагуур гүйлдэхэ һанаатай хажуугаарнь эрьелдэжэ байтарынь эжынь юуб даа абахыень магазинда эльгээдхинэ.
– Һайн гэнэ гүш?– гээд, Согто абга һанаанда хатана. Харин Серёжа бодолгото болоно: хүнүүд метро руу шамдана, магазинаар ябаха, ажалдаа ошоно. Газаагуур үхибүүд наадана. Энэ иихэдээ һайн ёһотой. Теэд "Москва ямар байнаб?" гэһэн асуудалда юун гэжэ харюусахаяа Серёжа хүсэд мэдэхэгүй байба. Тиимэ бэлэн асуудал бэшэ байба. Москва ехэ, Москва манай үргэн уужам баян дэлгэр гүрэнэй түб хото. Тиимэһээ москвич байха гээшэ хүндэтэйшье haa, баһал хэмжүүргүй харюусалгатай. Иигэжэл Серёжа наһан соогоо түрүүшынхиеэ сэдьхэжэ байба.
Дүрбэдэхи бүлэг
СИНТОМИЦИН ХҮРТЭЛГЭ. "МУСХУВА". "ТЭМЭЭН НЁЛБОДОГ ГҮ?"
ТЭНЭГ ТЭМЭЭН БА УХААМАР ХУЛГАНА. УХААТАЙ ЭНГИН ТЭМЭЭН. АГНУУРИИН ҺОНИН
Бүтэмэ халуун aгaaphaa Серёжа һэришэбэ, үшөө дээрэһээнь хара батагананууд хамар аман дээгүүрнь һуужа, амар заяа үзүүлнэгүй. Дулма абгай үгы, Согто абга буряад газетэ баряад хаража һууба, харин заахан Галя дүтэ танилсаха һанаатай, айлшанай хажуугаар иишэ тиишээ харайна. Доторойнгоо үбдэхэ, лугшахые гэнтэ хүбүүн ойлгобо. Элдэб тарган мяханда дадаагүй хүнэй хото зүб ааб даа. Ай, халаг! Колхозтой танилсажа эхилхын орондо бүгшэм халуун гэр соо хэбтэхэ саг болобо, харин эндэхи хүбүүд мори унаад, шоно эрьюулжэ ябана ёһотой. Доторойнь үбдэхэ түргэдэбэ.
– Согто абга! Минин хото...
– Яагааб хотош?
– Үбдэнэ, байшагүйгөөр үбдэнэ.
Юунһээ үбдэһэниинь Согто абгада ойлгосотой, тиимэһээ тэрэ дороо Галиие фельдшертэ эльгээбэ. Гэр соо туалет гэжэ байхагүй. Серёжа таба минута шахуу болоод лэ, набтархан хорёо дээгүүр Валерий Брумельһээ дорогүйгөөр һүрэн, тээ тэндэхэнэ нохойн байра шэнгихэн бүүдхэ руу ошодог байба. Тиишээ ошоходоо, Налхи шуургандал түргэн, һургуулидаа зүүн метрын урилдаанда ябагшадал гүйнэ, бусахадаа, толгойгоо гүнхылгаһан, уруу дуруу найгаһаар ерэнэ.
Серёжын зобожо хэбтэхые газааһаа орожо хараад, Буда энеэсэгээбэ:
– Ай даа, яндан лэ москвич байнаш даа.– Тиихэдэнь абань дурагүйлхэжэ, айлшанаа үмөөрбэ:
– Юунэй наадалха юумэн байгааб эндэш? Манай эдеэндэ дадаагүй хүн ха юм. Бидэ, тэнэгүүд, баалана ха юмбибди даа. Фельдшерые хүлеэжэ байнабди. Ши абяагүй һуулши.
Залуу эхэнэр ерээд, хүсэд үзэншьегүйгөөр, эм үгэбэ. "Синтомицин" гэжэ гадар саарһан дээрэнь уншаад, заабариин ёhoop, хоёр таблеткэ хүлд гүүлэжэрхибэ.
– Айраг уугаагүйлши даа. Айраг ууһан haa, мүнөө иигэжэ хэбтэжэ байхагүй һэнши. Халаг, бидэ хоёр ошожо, хүбүүдтэй танилсаха һэмди,– гэжэ нүхэрэйнгөө толгойдо Буда һууна.
– Хожом ууна ааб даа,– гээд, абань газетэеэ һаршагануулба.– Ши, байза, бригадирта ошожо, үглөөдэр хони асарха гү гэжэ мэдээд ерэлши.
Тэрэнь бодожо, москвичай мүр альгадана:
– Хони хайшалаанда бидэ ябахабди. Бидэнтэй ошохо гүш? Хони хайшалжа шамайе дорошни һургахаб,– гэбэ.
– Яажа хайшалдаг юм?
– Дураараа. Полькоор хайшалхада болохо, ёжигоор болохо, канадкаар болохо. Ямарааршье болохо, яагаашье haa хонид дуратайл үлэхэ,– гээд, тэрэ газаашаа һард үгы болошобо. Серёжа хонидые боксоор гү, али полькоор хайшалдаг юм гэжэ этигээшьегүй haa, хаража үзэхэ хүсэл түрэнэ. Яажа аладагыень Хараа бшууб, дахин бү хараһайб гэхээр.
Будын эжы хаанашьеб ошонхой, эзэн бaha үгы, Буда тэрэ, гансал Галя үлэнхэй. Хажуудахияа өөрын хүндэ тоолонги, дүтэ хажуугаарнь ерэжэ ябаад, юуб даа шулаганана. Һайн басаган. Гансал муунь– ородоор муу мэдэдэг, мэдэдэгшье гэжэ даа, оройдоол хэдыхэн үгэ тал- мул тулмаашалдаг.
– Галя, Москва гэл даа, зай?
– Мус-ху-ва,– гэжэ үе үеэрнь тэрэ хэлэбэ. Серёжа һонирхожо:
– Ай, шимни Бадма үбгэн шэнги акценттэйлши. Зай, зай, үшөө нэгэ дахин Мос-ква гэл даа,- гэнэ.
– Мос-хо-ва.
"Эдэшни "ква" гэдэггүй зон алтай, һонин байна, буряад хэлэндэ hypaxa юм һэн ха" гэжэ сэдьхэлдэнь ороно. Үндыжэ бодоод, дүтэхэн байһан номуудтай этажеркэ онгилжо, хуушан үзэглэл олоод, бахын зураг басаганда харуулба:
– Лягушка?
– Баха.
– Ква-аа-ква-аа,– гэжэ Серёжа баха һажаалдаба.– Тиимэ гү?
– Ба-аг, ба-аг,– гэжэ баһал һажаалдана хэбэртэй. Тиигээ хадаа эдэнэйшни "бааг-бааг" манай "ква-ква" гээшэ юм байна. Яһатан бүхэн ами амяараа хэлэтэй. Тохорюунай яажа абяа гарадагые Артегтэ хүбүүд хэлсээ бэлэй. Вартан гэжэ армянин "крушмфунк», Серёжа "курлы- курлы", харин Буда"гэриг-гэриг" гээ бэлэй. Иимэл һонин. Газааһаа гүйжэ ороод, Буда:
– Амиды гүш?– гэнэ. Энэ иимэ хүбүүн. Тоомгүй, дорюун. Зүгөөр Артегтэ яһала һайнаар бэеэ абажа ябаа, теэд Артегтэ юушье хэхэбши даа: тойроод хуу вожатанууд, ходо жагсаалаар ябахаш. Харин эндээ хүйхэрнай үхибүүдэй толгойлогшо ёһотой. Чапаевһаа дорогүй морёор гүйлгэдэг бэзэ. Наншалдадаг бэд даа.
– Моридтнай хаана юм?
– Байха даа, хүдөөдэ, эндэшье. Адуун байха. Юрэдөөл, эдэгэлши даа, хуу үзэхэбди. Хүбүүд шамайе һурана, танилсаха, москвичые хараха аргагүй һанаатай. Наашаа гүйлдэхэеэ һанахадань хорёоб, гэдэһэн соонь соёлой хубисхал боложо байна,– гээб.
– Юундэ тиигэжэ хэлээбши?
– Аа, хамаагүй. Yглөөдэр ерэхэ даа. Бараг гүш?
– Бараг. Тэмээнүүд бии гү эндэтнай?
– Бии. Минии абга адуулдаг. Эндэһээ һөөлшье дүтэхэн бэшэ. Нёдондо айлшалжа ошоод, ехэ уйдажа ерээ һэм: хара атаяа үүсэлжэрхиһэн байгаа. Yшөө адуу харадаг нагасатайб.
-Хара атан гээшэшни юуб?
-Тэмээн. Угаа номгон, гарай,– гээд, нүхэрэйнгөө хажууда һуунхай, талын хүбүүн хөөрэжэ байба.– Тэрээнтэй хаядаггүй. Тэрээнтэй яахадашье хамаагүй. Би иигэжэ наададаг һэнби: хойнонь гараад, һүрөөд, һүүлдэнь шагтагалдашахаб, аһаад, абирһаар нюрган дээрэнь гарахаш. Һүүлһээнь татаншьегүй дээрэнь гарахада болохо юм: аһалдаха юумэн бии ха юм– пэрэ пэгшэгэр нооһон. Дээрэнь гараад, хоёр бүхэнэйнь хоорондо һуухаш, дулаан гээшэнь. Эмээл хэрэггүй, өөрөө хоёр бүхэн эмээлтэй. Хүлөө хүдэлгөөд, "һэш-һэш!" гэхэдэшни, хүзүүгээ урагшань үлылгөөд, хамараа дээшэнь үргөөд, ааляар, томоотой юумэ, урагшаа паль-паг-пальпаг алхалха. Дураа хүрэхэдөө байлгахаш. Үгышье haa урда бүхэн дээгүүрнь тонгогод урбаддаад, хүзүүн дээрэнь гараад байжа байхаш. Ондоо тэмээн haa сошожо, һүрэхэ, харайха, булгиха байгаа, хара атан яахашьегүй. Хүнэй наадажа байһые мэдэдэг байгаа ёһотой даа.
– Ухаансар бэзэ?– гээд, Серёжа дэрэ дээрээ үндыбэ.
– Ухаансар даа. Колхоздо үшөө машинын үгы, унаагаар ашаа шэрэдэг байхада, хара атан хамбын урда түрүүлээд ябадаг һэн гээ, харгыһаа гарахагүй, болдог солдог зайлажа, ашаагаа ехэ дүмэжэ ябаха.
Хүнэй үгөөр, номгон тэмээн байгаа. Миин лэ хүхижэ, мүрөө табижа, һүүлһээнь шагтагалдаад, дээрэнь гарадаг һэм. Харин тэмээндэ мордохоёо һанахадаа, хүн яадаг гэжэ һананаш?
-Гэшхүүр табиха гү? Заахан гэшхүүр...
– Үгэй, хажуудань ошоод лэ, "hoг-hoг" гэхэ. Бишье тиигээд заримдаа мордодог һэм. Тэмээн хадаа хара атан баһа "нольбодог", һэбһэ хаяха шадалтай һааб даа.
– Ехээр нольбодог юм гү? Москвагай зоопаркда тэмээ хараһамни, тиитэрээ "нольбодоггүй" шэнги һэн лэ,– гэжэ мал амитаниие ехэнхидээ гансал зоопаркда хараһан Серёжа һурана.
– Нольбоо ааб даа, гайтайхан һэбһэ хаяжархиха. Теэд юундэ тиинэ гэжэ һананаш? Юундэб гэхэдэ, хүнэй хорынь бусалгахадань лэ тиидэг. Нюдөө һэрмылгэжэ, һэрмылгэжэ, харад гээд, маагты, нохойнууд, гэһэндэл, "нольбожорхихо".
Зэрлиг, дошхон тэмээ, илангаяа буура сухалдуулбал, бүри болёош. Хөөһэ буураад лэ, ерэжэ шамайе табгайгаараа даража, дэбһэжэрхихэ. Тэмээн гээшэ хазаха, үдьхэлхэнь үсөөн, ехэнхинь дайсанаа табгайгаараа няза дарадаг юм. Табгайнь гэжэ одоо мантан, пара пальпагар, аймшагтай. Бүхэ хэрэгтэ хэрэггүй юумэ эдихэгүй, гансал тон һайн ногоо, сэбэр булагай yha ууха, гахай, үхэр шэнги бэшэ. Ухаатай. Аа, ухаатай гэхэһээ, тэмээнэй түл, ботогон, ехэ энеэдэтэй. Эхэһээ түрэмсөөрнь, толгойень нэгэ юумэндэ хашажа уядаг юм, юуб гэхэдэ, гүлдэгэр ута хүзүүниинь толгойгоо даахагүй, дээрэһээнь үшөө тэрэшни үндыхэ гээд лэ, зантагана затаганаһаар, толгойгоо гэмтээжэ, үхэхэдөө болохо амитан. Тиимэһээ толгойень уяагүйдэ аргагүй.
– Тэнэг бэзэ,– гэнэ Серёжа.
– Тэнэг даа, теэд нарай байхадаа булта тэнэг ха юм. Аа, тэнэг гэхэһээ, шамда нэгэ домог хөөрэхэм гү, тэмээн тухай, а?
– Хөөрэ, хөөрэ.
– Урда сагта болоһон хэрэг. Нэгэ хаан үхэхэ болоходоо, хүүрыемни хүн бү олог гэжэ ухаангүй һанаһан байгаа. Тиигээд захиһанайнь ёһоор, тэрэниие иигэжэ хүдөөлүүлээ. Гүнзэгыгөөр газар малтажа, досоонь тэрэ хааниие алтан шэрээ дээрэ һуулгаад булаһан гэхэ. Булахадаа, обойлгонгүй, газарай нюруутай адляар булаа. Тиигэжэ ерэһэн бэеэрээ, оло мянган адуу дээгүүрнь туужа гаргаба ха. Тэрэ олоной гэшхэжэрхиһэн газар ямар һайн байхаб, хуу адли болошобо ааб даа.
Хааниие хүдөөлүүлһэн зон гэхэдэ, тон дүтынь, үсөөн түшэмэд байгаа. Теэд хүүр дээрэнь һүүлдэ ерэхэ гэхэдээ, адуунай адли болотор гэшхэжэрхиһэн газарые тэдэшье олохогүй болоно бшуу. Яаха ёһотойб? Тэрэ газартаа ботоготой энгин тэмээ асараад, эхынь нюдэн дээрэ ботогыень алажархёод, тэрэниие абаашаа. Һүүлээрнь жэл бүри ерэжэ, хаанайнгаа хүүр олохын туда тэрэ тэмээ асардаг һэн гэхэ. Гансал тэрэ тэмээн хүдөөлүүлһэн газар олохо, бэшэ хүн шортоо. Юундэб гэхэдэ, үриеэ алуулһан газараа энгин тэмээн алдангүй олодог байгаа бшуу. Ухаатай бэзэ?
– Ухаатай,– гэнэ Серёжа.– Теэд саашадаа яаһан юм?
– Саашадаа ииһэн гэхэ. Нөөхи тэмээгээ асаржа, жэл бүри хаанайнгаа хүүр дээрэ ёһолол хэдэг байгаа, тэмээн мүнхэ бэшэ, тэрэнэй үхэхэдэл, хаанай хүүрые мэдэхэ амитан гэжэ мүнөө болотор...
Согто абга орожо ерэбэ.
– Зай, хэрбши, айлшан?
– Бараг боложо байнаб,– гэнэ хүбүүн.– Буда намда ехэ һонин юумэ хөөрэжэ байна.
– Юун тухай?
– Тэмээн тухай.
– Ботогоёо алуулһан газараа тэмээнэй алдангүй олоһониие хөөрэнэб. Аба, үглөөдэр хонин ерэхэгүй гэнэ, хайшалаан болохогүй, бригадирые олоогүйб, хүнүүд хэлээ.
– Заа, заа, нөөхиеэ хөөрэл даа,– гээд, байжа ядан, москвич үндэгэнэнэ.
– Тиигээд лэ тэрэ энгин тэмээнэй үхэхэдэ, хааниие хүдөөлүүлһэн газар мэдэхэ хүн үгы боложо, мүнөө болотор һураггүй, мүнөөшье эрдэмтэд тэрэниие бэдэрдэг гэдэг.
Юундэ хүүрыем хүн бү олог гэжэ һанааб гэжэ Серёжын һонирхоходо, Согто абга хэлэбэ:
– Тэрэ хаан олон дайсадтай байгаа. Алууршад, эзэмдэгшэд гээшэшни хүүрээ нюухаяа һанадаг бэшэ гү? Гитлершье бэеэ хорлоод, һүүлээрнь нүхэдынь галдажархёо һэмнэй. Үгэй, энэ домогтошни хааншье һонин бэшэ, тэрэ тэмээн лэ гайхалтай юм даа. Хөөрхэй, түрэһэн үриеэ алуулһан газараа зүрхөөрөө мэдэнэ ёһотой даа.
– Ямар ухаатайб?!– гэнэ Серёжа.
– Ухаатайшье. Зай, нүхэр, тэмээнэй ухаатайе мэдэбэбди. Зүгөөр тэмээнэй заримдаа тэнэг ушар гаргадаг тухай хөөрэхэм гү? Зай, зай, хөөрэһүүл даа теэд. Урдань манайшни литэ ондоо байһан юм. Арбан хоёр жэл гэжэ байгаа. Жэшээнь, ерэһэн жэл бүхэн өөрын нэрэтэй. Би гахай жэлтэйб гэжэ хүн хэлэхэ. Арбан хоёр жэл иимэ: хулгана, үхэр, бар, туулай, луу, могой, морин, хонин, һармагшан, тахяа, нохой, гахай.
Түрүүн тэрэ литэ табяан боложо байгаа ха. Арбан хоёр амитанай нэрэ олохо хэрэгтэй, амитад литэдэ орохоёо буляалдаһан гэхэ. Тэмээнэй литэдэ орохо хүсэлтэй, ошожо ябатарынь, яндан яяр хулганаан би литэдэ орохо ёһотойб гэбэ гэнэ. Тэмээн хулганаан хоёр тоосолдобо. "Ши, яндан амитан гээшэш, ногоон coo хүсэд харагдахашьегүй, бүхы юумэнһээ айха, би иимэ томо бэетэйб, арьяатан амитан соо хүндэтэйб, тиимэһээ литэдэ орохо эрхэтэйб" гэжэ тэмээниинь оробо гэнэ.
"Боли, юумэн ехэ багаараа бэшэ. Эрдэни шулуун эрхиин зэргэ бэетэйшье haa, хабсагай хадаһаа үнэтэй сэнтэй ёһотой" гэжэ хулганаан һалабагүй.
"Яагаа һүрхэй юм, үшөө эрдэнитэй бэеэ сасуулжа байха, энээниие мяса дэбһэжэрхихэ болоолтой" гэжэ һанажа хэбтэтэрынь, хулганаан дурадхал оруулба: "Ши бидэ хоёр оройдоол иигэе, боосолдоё. Хэмнай боосолдоо эдинэб– тэрэл литэдэ оруужан".
Тэмээн хүзүүгээ гүлдылгэн, баһангяар хараад:" Боосолдоё, теэд яажа боосолдохо зон гээшэбибди?"– гэбэ.
"Үглөөгүүр хэмнай урид наранай гарахые харанаб– тэрэмнай боосогоо эдихэ" гэхэдэнь, тэмээн урмаа хухаржа, ногоон соо харагдахагүй яяр аад, иимэ ута хүзүүтэй нам haa урид нара хараха үшөө хүсэлтэйл, боосолдоо эдихэмни тоосоогүй: »3ай, тиигэе, тиигэе" гэжэ зүбшөөнэ.
Зүбшэжэ, тэдэ хоёр зэргэлээд, һууба ха. Тэмээн наранай гараха зүг руу хараад лэ, нүгөөдэнь юундэб даа гэдэргээ, буруу тээшээ хараад һууна. Тэмээн унташахагүй гэжэл айна.
Һүни үнгэржэ, үүр хираалжа эхилбэ. Тэмээн хүзүүгээ бүри дээшэнь һунаагаад, нара харамсаараал, "боосоогоо эдеэб!" гэжэ һүхирхэ зорилготой, һанаа амар, бэедээ, ехэнхинь хүзүүндээ найданги хүлеэнэ. Гэнтэ хулганаан: "Нара харааб, тэрээ тэрэ яларжа байна",– гэжэ һүхирхэдэнь, тэмээн нүгөөдэ руугаа эрьелдэхэдээ, арадань байһан үндэр томо хадын оройдо наранай гэрэлэй яларан байхые обёоржо, боосоогоо алдаһанаа мэдэбэ. Тиигэжэ хулганаан литэдэ ороһон домогтой.
– Тэнэг! Яндан хулганаантай тоосолдожо байнхаар, тэндэнь дэбһэжэрхихэ һааб даа,– гэжэ Буда хэлэбэ.– Тиибэшье арбан хоёр сүүдхэ юушье эдин уунгүй ябажа шадаха.
– Манай колхоздо үниндөө олохон тэмээн бии юм аад лэ, мүнөө үсөөршөө, хоёр зуугаад лэ бии аабза,- гэнэ Согто абга.– Һү, нооһо үгэдэггүйл муутай юм гү даа, үхэрэйл мяхан шэнги амтатай мяхатай. Миинтэ шахуу мяхан гэхэ ёһотой, юундэб гэхэдэ, тэмээн гзэшэмнай жэлэй дүрбэн сагтал ото бэлшэжэ ябадаг, үбһэ эридэггүй амитан шуу. Серёжа гэнтэ гэдэһээ барижа, үшөө халта үбдэһэн хэбэртэй байхадань, таблеткэеэ уужа:
– Бараг боложо байна. Би ехэ мяха эдиһэнһээ бэшэ, хони хайрлаһанһаа үбдөө ёһотойб. Тэрэ хони би одоо хайрлааб.
Согто абга шарайгаа гансата ондоо болгожо:
– Хайрлааб гэнэ гүш? Зүб, хайрлаха ёһотой. Жэшээлхэдэ, буга... ямар һайхан гээшэб, теэд аланал ха юм даа. Юундэ? Хүнэй түлөө аланабди, хүндэ тэрэнэй эбэрэй шуһан хэрэгтэй, хоморой эм болодог. Тиихэдэ хүнэй ами наһанай түлөө амитаниие алаһан болонобди. Харин тэрэ бүгыешни бүри бүтэхэгүй муухайгаар аланалди. Манайш нютагта урагшаа хуу тала, хойшоо болоходоо ото хүбшэ юм даа.
– Яагаад аладаг юм?– гээд, Серёжа доторойнгоо үбшэшье мартажархинхай, шобогононо.
– Муухайгаар, олиггүй зобоожо, хабсагайда гэтээд лэ, гэдэһэ руунь буудажархихаш...
– Толгойень буудажа болохогүй юм гү?– гээд, Серёжа өөрынгөө гэдэһэнэй үбшэн һанаба.
-Толгойень буудажа болохогүй. Толгойень буудахадаш, тарайса унаад, һархагар эбэрээ эбдэжэ, досоохи эм шуһаяа адхажархиха. Харин гэдэһыень буудахадаш үхэхэгүй, гансал бэень хүндэ боложо, гүйжэ шадахаяа болихо, хүл дээрээ миин аалихан ябаха...
– Би тарбага буудаа һэнби...– гээд, тархиинь тудаа һэм гэхэеэ ябатарынь, абань хирбэгэр нидхэеэ буулгажа, Будые абяагүй болгожо, саашань хэлэнэ:
– Миил үхэр тууһан шэнгеэр хойнонь гараад, доошонь хадын боори руу оруулжа, дураараа унагаажа алахаш. Мяхыеньшье haa хабсагайһаа доошонь шэрэхэдэ ажалтай, залхуутай ха юм даа, хиимэһээ тиигэжэ зобоохо болонош. Барһан, тэды удаан туутар Шархатаһан буга хэды зобоно ёһотойб, тэсэхын аргагүй үбшэнтэй байгаа бэзэ. Ай, барһан. Би ехэ хайрладагби. Фронтдо «бахадаа, һайсал фашистнуудые алагдаа, тэдэшни нохой бэшэ, баһал хоёр хүлтэй хүнүүд ха юм, алахаш, халташье хайрлангүй алахаш. Yгы һаашни өөрыешни алаха бшуу. Хайрлахагүйш, харин буга хайрлахаш. Иимэл даа, хүндэтэ москвич.
– Согто абга,– гээд, тэрэнэй Москвагай хажууда дайлалдаа һэм гэхые дуулаһан аад, Серёжа хандаба:– Та Москвагай хажууда дайлалдаа һэм гээ һэнта, һананагүй гүт, ямар деревнидэ шархатаа бэлэйт?
– Сухово бэлэй гү... Наро-Фоминскһаа арбаад-хорёод модоной газарта ёһотой гэжэ һананам... Юун, ши тэрээгээр ябаа һэн гүш?
– Сухово... Сухово,– гээд, москвич нюдөө анина.– Байза... тиимэшүү газар дуулаһан шэнги байнаб. Киевскэ харгыгаар гээшэ гү даа, би нэгэтэ Переделкино хүрэтэр ошоо һэм, тэндэ Мойдодыр Корней Чуковский ажаһуудаг, библиотекэтэй, үхибүүдые суглуулдаг... ай, нёдондо наһа бараа һэмнай Чуковский. Оо, Согто абга, һанааб, һанааб. Яагаа һайн юум! Бидэ тэрэ деревниие бэдэрхэбди. Манай һургуулида "Эдир мүршэдэй клуб" бии. Танайда бии гү, Буда?
– Үгы.
Согто абга гансата барагар боложо:
– Галаб эрьелдэшэбэ гэхээр юумэн тохёолдоо бэлэй, ай, зайлуул. Хэды зон тэндэ шархяа хатаагаа гээшэб! Тэндэ нэгэ эхэнэр байха ёһотой, хүгшэн гэхээр бэшэ, теэд мүнөөшье хүсэд шабганса ааб даа. Тэрэл эгээ абараа намай. Харууһалжа, хүл дээрэм гаргаа. Агриппина гэжэл мартаагүйб. Елистратовна бэлэй гү, али Калистратовна гү. Амиды юм гү даа, үгы гү... Хүсэд нэрыень мартажархиһам халаглалтай. Хайшан гэхэбши, фашистнар тархиием нилээн мэнэрүүлжэрхёо ха юм– юуншье досоонь тогтодоггүй байгаа.
– Үгы, Согто абга, бидэ заабол тэрэ хүгшэниие бэдэрхэбди, бүри заабол. Бэрхэтэйшье һаань, олохоол олохобди,- гээд, угаа һонин юумэ олоһондоо урматай олзуурхана.– Та манай Москва хамгаалаат, тиихэдэ бидэнэй тан тухай юушье мэдэхэгүй байха муу. "Хэншье мартагдаагүй, юуншье мартагдаагүй" гэһэн уряалтайбди.
– Хэнэйдэ дайнай үедэ шархатаһан азиат хэбтээ һэм гэжэ һураарай,– гээд, Согто абга туһалхын арга бэдэрбэ.– Тиихэдэшни хүн һанажа болохо.
– Та азиат хүн гүт?– гэжэ хүбүүнэй гайхахада, Согто абга знеэбэ:
– Тиимэ ааб даа, Европодо мүнөө энэ тарзайжа хэбтэнэб гэжэ һанаа гүш? Тээ тэндэ Хитад, газаамнай шахуу Монгол. Би снайпер ябааб, тагнуулдашье гаража туршааб, юундэб гэхэдэ, газар мэдэхэдээ ялигүй тоотой һэм, буудахадааш дэмы һүрьюулдэггүй һаабзаб даа.
Серёжа наадангаа асууба:
– Фашистнарые теэд унагаахадаа, буга шэнгеэр гэдэһэндэнь буудадаг һэн гүт?
Согто абга ташаганаса энеэбэ:
– Ай даа, ямаршье энеэдэтэй хүмши даа. Намтай нэгэ буряад ябалсаһан юм, аяар Ахын, Саяанай. Һанахадаал энеэдэһэм хүрэдэг. Тайгын ёһотой ангуушан. Хэрмэ булганай нюдэндэнь буудадаг: ондоо тээнь тудаа һааш, сельподо бага сэн үгэхэ байна ха юм. Одоол тэрэ суута снайпер бэлэй, немец бэрхэ снайпернуудай урдаһаа манай дарга тэрэниие зорюута баряад байдаг һэн. "Фашист снайперые үгы хэ, манайхиниие хюдаад баланагүй, бэеэ нягта гэгшээр нюунхай аад, манайхин тэрэни яашье обёоржо ядана, хаанаһаашье буудаһаниинь мэдэхэ аргагүй" гэжэ командир тэрээндэ хэлээ гэнэ. Тиихэдэнь ангуушан нээрээ "хаанань буудахабиб?" гэжэ hypaa бшуу. "Хаанаһааньшье хамаагүй, юрэдөөл, тэрэниие бурханай орон эльгээлши даа" гээ ха юм. Тиигээд лэ ангуушан бэлдээ, үдэшэлэн тээ тэнгэри өөдэ хаража, мүнөө һүни саһан орохо гээд, харанхыгаар мүлхижэ, һүни дайсадта дүтэлжэ, нүхэ һүбэ оложо хэбтээ байна. Һүни саһанда дарагданхай, хүйхэрнай заахан нүхөөр адаглажа хэбтээ. Үдэр болоходо, тэрэ немец снайпер нэгэл буудаад, саашань огто абяагүй болоо һэн гэхэ.
Үдэшэлэн унтахаяа зэргэлжэ хэбтээд байтараа, Серёжа нүхэртөө хэлэбэ:
– Заабол тэрэ абыншни шархатагша деревни, Агриппина хүгшэниие олохоб. Үй, олохоб гэжэ! Мартажархёод байгаалби, хоюулаа бэдэрхэбди, заа гү? Ши манайда айлшалжа ерэхэ гүш? Хойто зүн шамайе аба эжымни уряа һэн. Ай, тэнэг, хэлэхэеэ мартаад байгаалби.
Табадахи бүлэг
«МОСКВАГАЙ ХҮБҮҮД НАНШАЛДАДАГ ГҮ?»
«ЭНЭМНАЙ АРИФМЕТИКЫН ХЭШЭЭЛ БЭШЭЛ».
МТМ.НӨӨХИЛ МҮНХЭ АБГЫН ТАРТАЙХА. «ИИ-ҺОО-ҺОО!»
Москвагай хүбүүнтэй уулзахаяа хүлеэжэ ядаһан эндэхи хүбүүд одоол үглөөнь орожо ерэбэд. Бүгэдэ шахуу ородоор ойлгодог, зүгөөр ярилдахадаа бэрхэ бэшэ байба. Ород бэшэ, орёо, заримдаа хоёр дабхар нэрэтэйнүүд. Сэхыень хэлэхэдэ, Серёжа оройдоол ганса Шагдар гэжэ нэрэ ухаандаа хадууба. Уйтан нюдэтэй, түхэреэн шарайтай, һөөл энеэдэтэйнүүд, илангаяа тэрэ Шагдар энеэбхилэн гэхэдээ, нюдэниинь оройшье харагдахаяа болиһондол, нюдэнэйнь орондо гансахан зурлаа үлэшэдэг байба. Бэе бэеэ харалсажа, нилээн һуубад.
– Циркын амитаниие хаража байһандал, юундэ бэлтылдэнэбта?– гээд, Буда хүхижэ, нэгыень нюдараад абахадань, талын хүбүүд тиигэһээр дадажа, абяа гарадаг болохо янзатай. Асуудал һуража эхилбэ. «Хэдыдэхи класстабши?» «Гагариниие хараа һэн гүш?» «Футбол наададаг гүш?»– «Негрнүүдые дүтэһөө харахада ямар бэ?»… Юрэдөө, энеэжэ, унажа үхэхөөр асуудалнуудые һурадаг байба.
– Москвагай хүбүүд наншалдадаг гү?– гэжэ нэгэн абажа ерэбэ гээшэ. Наншалдадаг гэхэ харюу дуулахадаа, аргагүй haнaaгaa амарһандал баярлаба. Үшөө нэгэниинь:
– Кремль хараа һэн гүш?– гэжэ һуража, москвичые баһа гайхуулба. Нүгөөдэнь "Шерёжа" гэнэ– шалшаран юумэ аабы, бэшэниинь яһала зүб хэлэнэ ха юм, теэд зүбшье хэлээ haa, баһал "Мусхува" гэдэг нэгэн бии.
Түхэреэн шарайта Шагдар Москвада хэды хүн һуудаг хаб гэжэ һонирхобо.
– Арбаад миллион. Бэшэ тээһээ командировкоор ерэһэн лабан болоод даа, хари гүрэнэйхид баһа олон ха юм даа,- гэжэ Серёжа харюусаба.- Ерүүл хүнүүдтэй арба миллион гэжэл дуулаа һэм.
– Пэй! Арба миллион!– гээд, Шагдар буржагар харахан үһэтэй толгойгоо хоёр тээшэнь ганхалзуулба. Москвичуудые нэгэ эдеэлүүлхын тула хэды малай мяхан хэрэгтэй гээшэб, а?
– Теэд үдэрэй хэды мяха нэгэ москвич эдидэг хаб?– гэжэ нэгэнэй һонирхоходо, харахан нюдэнүүд Серёжа руу шэртэбэ.
– Мэдэнэгүйлби. Колбаса тоолохо гү? Сосиска? Yшөө...
-Тоолоо бэд даа, мяхаар лэ тэдэш хэгдэнэ бшуу. Серёжа идалдана:
– Би мэдэнэгүйлби. Нэгэ... ээ... хоёр зүүн грамм эдидэг гээшэ гү... Юрэдөө, бү мэдэе.
– Байза, байза,– гээд, caapha, карандаш Буда абашаба. Бодоод, тоолод гээд, һүхирнэ,- хоёр миллион болоно гээшэ гү?
– Ши зүб бодоо гүш?
Будын дахин тооложо эхилхэдэ, тойроод хараашад хамта бодолсожо шалгана. Зүб хэбэртэй.
– Хоёр миллион гэе. Зай, манай колхоздо хэды хонин бииб?
– Дүшэн мянга гэдэг. Тиигээ хадаа хоёр миллионоо дүшэн мянганда арьбадхая, тиимэ гү?– Баһал Буда саарһан дээрэ гооложо эхилхэдэнь, тойроошод хэшээлдээ һуугшаһаа дорогүй шанхатайгаар харашаһанууд, тэрэниие хүлеэжэ ядан, һолойгоо заһан, обооролдоно.
Нэгэн һүхирбэ:
– Юундэ дүшэ мянганда арьбадхаха зонбибди? Дүшэн мянган гээшэш хониной тоо ха юм, бидэндэшни хэды килограмм бэ гэжэ мэдэхэ хэрэгтэйл. Тэнэгүүд өөһэдөө хонид гээшэт.
– Һэ-ээ! Нээрээшье. 58 размерэй зантуудайшни уһан бэшэ, Toһoн лэ байна даа,– гээд, хонин гэжэ наадалуулһанаашье хэрэгсээнгүй, гомдонгүй Буда энеэбхилбэ.– Тиигээ һаа Шэгтылши, нэгэ хонин хэды кило мяхатай байхаб? Хэн мэдэхэб? Эй, хонид!
Теэд хэдышье ухаагаа хүдэлгөө һаа, хэнииньшье энээниие мэдэхэгүй байба. Харин Дулма абгайл хүбүүдэй тоосолдохые тэндэ ехэ һонирхолтой дуулажа һууһан байжа, туһалба:
– Хүбүүд! Үсэгэлдэр манай шарууһалагша хони мэдэнэ аабзат дaa! Хорёод кило татаа бэзэ. Теэд тарган хонин байгаа, хонид бүгэдэ тиимэ бэшэ, колхозоймнай хонидой хахад хурьган, түлгэн байхабши гү даа. Дунда жиирынь лэ арбан табан кило гээд тоолоо һаатнай, алдуури болохогүй.
– Тиигэбэл дүшэ мянган хониие арбан табанда арьбадхахада, манай колхозой бүхы хонидой мяханай шэгнүүр гаража үгэхэ,– гэжэ нэгэн хэлэбэ.
– Нүхэд аа! Хаягтыл даа саашань, юу гэнтэ хони тоолошобо гээшэбта?– гэжэ нэгэн тэндэ бүр-бар гэнэ.– Һонигүй. Ондоо юумэ хэе. Энэмнай арифметикын хэшээл бэшэ. Мүнөө амаралтын үе.
Буда хаял даа гэһэндэл, гараараа зангажархёод, саашань тооложо эхилбэ.
– Зургаан зуун мянган килограмм,– гэжэ тэрэ дансалба.– Харин Москва үдэр соо хоёр миллион кило мяха эдинэ.– Эй, яндан лэ колхоз байнабди даа. Манай бүхы хониной мяхан Москвада хахад үдэрһөө үлүүхэн хүрэхэ болоно.
Үхибүүд урмаа хухаржа, Будын тоололго хэһэн caapha абажа, үшөө шалгаба. Үгы, зүб даа, бүлтынь тон зүб тоолоһон. Москвагаа нэгэ үдэр мяхаар хангажа шадахагүй хадаа хонёор балай һайрхаһанаймнайшье тоолхогүй, тиибэшье "Улаан Малшан" үгытэй гэгдэдэг колхоз бэшэ бшуу.
– Теэд манайда үшөө үнеэд бии ха юм? Гахайнууднай яагааб? Тэмээд?– гээд, колхозоо абархын ябуулга хэжэ, нютагай нэгэ патриот тэндэ маһалзана.– А-аа, үшөө адуун байха.
– Мориной мяха москвагайхид эдидэггүй ёһотой,– гээд, нүгөөдэнь Москвада бүхы наһаараа һууһан аад, урмагүйгөөр дуугарна.
– Хүбүүд!– гээд, арба миллионой нэгэн болохо Серёжа оролсоно.– Мэдэнэ гүт, хэды олон хариин гүрэнэй хүнүүд, посольствынхид, ошоһон ерэһэн хүнүүд Москвада бииб? Тэдэшни илгаагүйл эдинэ ха юм.
– Хилээмэ Москва хэды кило эдинэ хаб, а? Зүгөөр саашань иигэжэ тоолохо дурагүй болошонхой, үхибүүд һанаанда абтанги һуубад. "Улаан Малшанай" хилээмэн Москвагай зониие нэгэ үдэршье һаань хангаха аргагүйнь эли гэжэ тэдэ тухайлна.
– Шинии Москва– томо хото байна,– гэжэ Шагдар дуугарба. Үшөө тиихэдэ Ленинград бии, үшөө байха, томо хотонууд дүүрэн.
– СССР соо хэды олон колхоз бии хаб?– гэжэ нэгэн һонирхоно.
Саашань хүбүүдэймнай эрдэм багадажа, һула һууба.
Арифметикээр табаар һурадаг һурагша Будашье иимэ тоололго хэжэ, манай хизааргүй гүрэндэ хэды шэнээн ямар хоол хэрэгтэйб гэжэ дансалжа бирахагүй байгаа. Зүгөөр манай гүрэн ехэ, манай гүрэндэ зон олон, хэлэшэгүй ехэ хоол тэдээндэ хэрэгтэй гэжэ тэндэ һуугша үхибууд гэнтэ тон һайнаар хадуужа абаба.
Айлшанай бэе һөөл бэшэшье haa, тэсэхээр. Хэрбээ Москвада гэртээ иимэ байгаа һаань, эжы хүгшөөдэй хоёрынь жаал haa унтаридань хэбтүүлхэ һэн. Теэд яахабши, хүбүүд ябая гэхэдэнь, аргагүй, Серёжа түргэхэн хубсалаад лэ, бүгэдэ газаашаа гараба.
"Улаан Малшан" Москва бэшэ ха юм даа. Үйлсэнүүдээрнь иишэ тиишээ элдэб машинанууд, ехэнхидээ ашаанай машинанууд һүндэлдэнэ. Байрынь гэрнүүд ганса дабхар, модон. Айл бүхэн газаагаа хорёотой, далтай. Гэрнүүдынь ехэнхинь шэнэ, сонхонуудайнь ставни дээгүүр Серёжын үзөөгүй угалзанууд зураатай. Хоёр дабхар гэрнүүд гэхэдэ шэб шэнэ, саб сагаан һургуули деревниин дунда яларжа, ондоо тээһээ ерэһэн айлшан шэнги харагдана. Тээ саана баһал үндэр гэр бии, дүтэһөө хараа haa, гоёл гэр хэбэртэй. Соёлой байшан гэжэ хүбүүд шэбэ. Харгыдань ушархадаа, Серёжые хараад, мэндэ гэнэ. Ушарһан лэ хүн мэндэшэлдэг юм аа гү гэжэ москвич һонирхоод, удаадахи хүн яагша ааб гэжэ хүлеэгээд ябаба. Нэгэ дүрбэдэхи– табадахиин гэхээр басаган дайралдахадаа, баһал мэндэшэлбэ. Москвада иимэ бэшэл гэжэ хүбүүн бодоно, танигдаагүй хүн мэндэшэлхэгүй, теэд мэндэшэлхэ болоо haa, эсэшэхэл даа, жэшээнь, үдэрэй хэды мянган хүнэй хажуугаар тарана гээшэбши, бултантайнь мэндэшэлэлдэхэ болоо haa, жэшээнь, метро соо, нээрээл гэрһээ гapahaнhaa хойшо бүхэли үдэрөө иишэ тиишээш дохин, гансал "мэндэ" гэжэ ябаха болонолши.
Үйлсөөр дайралдаһан хүнүүд олонхидоо ород хубсаһагай, тиибэшье хаа яа ехэ һониноор хубсалһан хүнүүд ушардаг байба: малгайнь дээшээ шобогор, гуталынь будаһан aphaap оёһон, дороо эрмэгтэй, угалзатай, дэгэлынь гэжэ бүд гадартай, энгэртэй. Улаан Ногоон... элдэбын бүд бүһэлһэншье хүнүүд бии. Буряад тубсаһан иимэ.
Яба ябаһаар, үхибүүд нэгэ мантан гэгшын барилгын хажууда ерэжэ:
– МТМ,– гэжэ Буда ойлгуулба.– Машина тракторай мастерской.
Досоонь ороходонь, дүүрэн машина, трактор, кранууд байба. Нэгэ машинын дэргэдэ танихын аргагүй болотороо тоһондо зуурашаһан, хаб хара хуушан арһан хүүртигтэй, үһэниинь иишэ тиишээ үрзышэһэн Мүнхэ абгын байхые Серёжа обёоржорхибо.
– О-оо, москвич!– гээд, тэрэ хүхижэ, хара тоһон болошоһон нюураараа миһэржэ, хүхюутэй угтана.– Зай, нүхэр, хэр айлшалжа байнабши? Манай хүбүүдээр үшөө наншалдаагүй гүш? Мэндэ амар!
Серёжын Мүнхэ абгатай хүсэд мэндэшэлдээшьегүй байтар, нүхэдынь жолоошониие нэгэ тээшэ абаашажа үгэхые гуйна, хайшаньшье һыень москвич ойлгобогүй. Саадуулынь балай үгэдэнь орожо үгэнэгүй хэбэртэй, үхибүүд тэрэниие тойрошонхой, гуйгаад һаланагүй. Тиигэһээр байтараа Мүнхэ абга хэлэбэ:
– Зай, зай, тиигэхэл болоо бэд даа. Серёжын лэ түлөө, халта тоһо нэмээд лэ, ябая.
Хайшаа? Хүдөөдэ байдаг Будын нагаса адуушанда бидэниие абаашажа үгэгты гэжэ үхибүүд Мүнхэ абгые хашаһан байба. Һонин байха. Одоол талын зэрлиг хүлэгүүдые Серёжа харахань, колхоз ерээд, адуу харангүй ошоо һаа, эшхэбтэр гээшэ, харин машинанууд хотодошье дүүрэн.
Мүнхэ абга Серёжа Буда хоёрые кабина соогоо һуулгаба, бэшэниинь шууялдаһаар кузов дээрэ аһаба. Центрһээ гаража, талын харгыда оромсоороо, Буда руль эрижэ, гонгиножо эхилбэ.
– Болил даа, Будамшуу!– гэжэ Мүнхэ абга бадарба. Хаанаһаа гэнтэ Будамшуу гэбэб? Буда гэжэ нэрэтэй бэшэ һаал?
Айлшанай ойлгожо ядашоод байхые жолоошон обёороод:
– Энэшни иимэ нэрэтэй болоһон юм. Yшөө газетэдэ бэшүүлһэн байха. Уншаагүй гүш?– гэнэ.
– Үгы,– гээд, Будын нюур айлшан хараба.– Шамайе газетэдэ шүүмжэлээ юм гү? Юунэй түлөө?
Будын амаашье ангайжа үрдеэгүй байтар, жолоошо хэлэнэ:
– Дуулалши, Серёжа, нүхэрэйшни тухай юу хээ шамда хоблоод үгэһүүлши. Ши энээнтэй болгоомжотой ябаарай. Энэ Будамшуу нэгэн гэбэл, томо хүн болохо, үгы гэбэл, бандит болохо. Үгы, нээрээ хэлэнэб. Yү, бандит.
Дэн үнгэрүүлнэ бэшэ гү? Бандит гэжэ. Бандидые Артек эльгээхэ юмаал? Харин өөрөө "бандит" иигэжэ үгэнүүдтэ дадаһан түхэлтэй, дадшье гэнгүй һууна, нохойншье хусаһанда тоолоногүй. Бандит" баһал руль эрижэ эхилбэ.
– Маа, маа!– гээд, Мүнхэ абга сухалтайгаар һүхирөөд, үндэгэд гэхэдэнь, Буда бузар зохидоор араарнь һард һууридань һуушана. Машина халта аалидаһан шэнги болоод, удангүй түргэдэжэ, хашалгүй урагшаа хуушаараа табилуулна.
– Ши ехээр бү газовала,– гэжэ жолоошон балай ехэ һанаа зобоогүй янзатай хэлэбэ. Буда Серёжа руу халта хялагад гэжэ, харана гүш намайгаа гэһэндэл томоотой юумэ, руль баринхай, мигдайна.
"Хүйхэрнүүд, Москвада иигээ haa, үнил инспекциин гарта хулганаандал орохо һэнта даа" гэжэ москвич досоогоо бодон ябатараа, "бандит" бултыемнай урбалдуулжа алана аа гү гэжэ гүбэгшөөнэ. Зүгөөр Буда хашалгүй ябаба. Дээрэһээ кабина нэшэгэнүүлжэ, айлшанай хажуудахи нээгээтэй сонхоор уруугаа хараһан түхэреэн нюур үзэгдэжэ:
– Будамшуу! Түргөөр яба! Дара!– гэнэ. Удангүй үнөөхи түхэреэн нюур hөөpгөө үзэгдэжэ:
– Эй, Будамшуу! Тогтыш! Малгайгаа алдааб!– гэжэ түрүүшынхидээ ороходоо наряар, бархирһан зангаар хашхарба.
Буда гэнтэ дэг гүүлээд тогтоожорхибо. Мүнхэ абга хүлөө дэбһэнэ:
-Түргөөр скоростьёо гарга! Үйлэ хэхэеэ байнал.
Үхибүүд кузовһаа һүрэлдэн буугаад, Шагдар малгайнгаа гойноһоо арбайса гэдэргээ харайна.
– Энээниие орхёод ошоё, айлгая,– гэжэ байгаад, нэгэ заахан, һуглигар хүбүүхэн байд гээд лэ үмдэеэ татан, хүхинэ. Жолоошон тэрээниие бадашаад, ногоон дээрэ хэбтэбэ:
– Бүтэхэгүйл амитадта даа. Энэнь руль буляалдаха– гээд, хүбүүдэй дунда томоотой зогсоһон, кепкэеэ hapюy үмдэһэн Буда руу харана. Тойроод захагүй тала, дээшээ халта шобойхо хада гэһэншүү юумэн дүтэ нааша үгы, дадаагүй хүндэ һонин, Серёжын шэхэндэ ямар бэ даа абяанай дуулдаһан шэнги байхада, шэхэеэ һэргылээд шагнахадань, холохон жэргэмэл жэргэһэн байба. Ото щагнаһайб гэхээр.
Дүтэ нааша адууһа мал харагдаагүй хэбэртэй аад лэ, гэнтэ ямар нэгэ амитанай абяа гараха дуулдаба. "Ии-hoo-hoo!" гэһэн шэнги. Теэд хаана абяа гарана гээшэб? Тэдэнһээ холохоно сэнхир агаарта нами- нами далияа дэбижэ, нэгэ шубуунай ниидэжэ байхань харагдана, бэшэ юумэн үгы.
– Хаана юун шүдхэрынь улина, яана гээшэб? Тойроод үзэгдэхэ, харагдаха амитан үгыл теэд?– гэжэ Серёжын һурахада, Мүнхэ абга хэлэнэ:
– Аа, энэшни элеэ шубуун лэ даа, яг мориной инсагаалһан шэнгеэр дуугардаг юм.
Шубуун аад лэ, яахадаашье морин шэнгеэр инсагаалха болоо юм ааб даа, һонин байна гэжэ айлшан досоогоо гайхана.
– Соловей танай эндэ үгы гү?– гэбэ Серёжа. Тиимэ шубуу эндэхид мэдэбэгүй, зүгөөр жэргэмэлые ехэ һайшаадаг янзатай.
Шагдар малгайгаа асаржа, ябахада хамаагүй болоһоншье һаань, жолоошон балай яараха хэбэргүй.
– Шагнал даа, Серёжа,– гэжэ "Беломороо" һорожо байгаад, Мүнхэ абга хэлэбэ.– Хэн нёдондо минии тугалай толгойдо үнэг углажархёоб? Хара барнааг, тугалыемни алан алдаа, хүнэг тархидаа углуулшахадаа, сошоо, гүйгөө, харайгаа бэд даа, теэд юушье харахагүй байхадаа, хорёо юумэ мүргэхэ, унаха, бариха... Юрэдөө юун болоо гээшэ һэм бэ-ээ, хэлэхын аргагүй.
Һэмээхэн Будые хулгай нюдөөрөө хаража байгаад, үхибүүдэй эльгэ хатаха гээшэ һөөл!
– Юу ирзаганалдаабта?– гэжэ саагуураа балай сухалгүй Мүнхэ абга гэмэрнэ.– Юу, Будамшууе һажаалдахаяа һанаа гүт? Туршаад лэ үзөөрэйгты даа бэтыетнай эдюулхэб.
Баһа тиигээд лэ тэдэнэрэй энеэлдэхэ, хүхилдэхэнь аргагүй, Буда муул хүбүүн хэбэртэй болоно, тугалай толгойдо хүнэг углаһан яаһан, теэд юундэб даа саахануураа булта тэрээндэ дуратай. Мүнхэ абгашье хараахань харааһан аад, жолоогоо үгэнэ ха юм.
Саашадаа Буда дахин жолоодо һууба. "Ээ, ойлгосотой, энэшни түрүүшынхиеэ машина ябуулнагүй, туршадаг лэ хоёр байгаа ёһотой,– гэжэ Серёжа бодоно,– автоинспектор эндэ байха бэшэ, амар".
Тээ саана москвич нэгэ бүрбэгэр юумэ хараад, юуншье айһыень ойлгожо ядажа байба. Бай даа, бай даа, нэгэ амитад тойроод гүйлдэнэ хэбэртэй. "Адуун ха юм даа" гэжэ хүбүүн ойлгоод, юундэ Будые Будамшуу гэнэб гэжэ ото бодожо ябана, hypaxa гэхэдээ айна: гэнтэ наашаа хараад, машинаа хүмэрюулжэрхихэдээ болохо, тиигээ һаань энэ олон хүн яаха гээшэб.
– Буда!– гэбэ Мүнхэ абга.– Тогто.
Машинын тогтоходо, тэдэ хоёр һуурияа андалдаба. Кабинын үүдээр хахадсаа бултайгаад, хойшонхидтоо жолоошон һүхирбэ:
– Һэй, таанар, дуулана гүт? Шэхэтэйшье амитанда ама бү гараарайт. Энэмнай үхибүүдтэ руль үгэхэ хорюултай бшуу даа. Муухай юумэндэ орохобди. Ойлгосотой гү? Мужигууд?
– Ойлгосотой,– гэжэ "мужигууд" дүрьелдэбэ. Нэгэ нарин юолой һүүлээрнь:
– Мүнхэ абга, Буда танһаа дээрээр машина ябуулна,- гэхэдэнь, «Һaa-haa-haa" гэлдэн, бэшэниинь энеэлдэнэ. Харюудань Мүнхэ абга томо нюдаргаяа харуулаад, үүдэеэ хаб-яб хаажа, машинаяа урагшань хүдэлгэбэ.
Цырен-Базар Бадмаев
