610
Харин тиихэдэ эхилһэнээ түгэсхэхэ гэжэ энэ бүлгэмэй урагшаа һанаатай гэшүүдтэй манай сурбалжалагша ажал дээрэнь уулзажа, ажал хэрэгынь бодото дээрэнь хаража, дэлгэрэнгыгээр хөөрэлдөө. Энэ арадай уран һайханай “Бадма сэсэг” бүлгэмэй тоглогшод ирагуу дуунуудаараа, хатар наадануудаараа хүн зонойнгоо сэдьхэл хужарлуулаад лэ, үндэһэн арадайнгаа арюун заншалнуудтай танилсуулаад лэ байдаггүй, харин мүнөө сагта үшөө ехэ шухала дэмбэрэлтэ үйлэ хэрэг бүтээнэ.
Нэн түрүүн эхилжэ, баруун тээхи хархис дайсадтай хайра гамгүйгөөр тэмсэжэ байһан сэрэгшэ хүбүүдэйнгээ хүлдэжэ даарангүй, хүйтэ нойтондо ядарангүй, хүндөөр шархатангүй, элүүр энхээр ябажа, буурал эхэ Буряад оронһоо түшэлгэтэй дэмжэлгэтэйбди, нютаг нугаһаамнай, түрэл арадһаамнай хайра туһа хожоршогүйгөөр ерэжэл байна гэжэ бэе махабад дээрээ үзэжэ, сэдьхэлээ дулаанаар жэгнүүлэн мэдэрээд, зориг түгэлдэр бултадаа ябахынь түлөө аһан шадалаараа оролдожо байһан Хойто-Бэеын һайн һанаатанай ажал хэрэгые жэншэдгүйгөөр ударидан ябуулжа байдаг Дарима Жаповатай хөөрэлдэбэбди.
— Дарима Булат-Цыреновна, таанад энэ дэмбэрэлтэ ехэ ажалые хэзээ, яажа эхилээбта гэжэ хөөрөөгөө эхилыт даа.
— Анхан “Һолонго” гэжэ уран һайханай бүлгэмтэй байгаабди. Аадар бороогой замхажа, үүлэн хоорондуур наранай шагаахада, һолонго һайханаар дугылаад, долоон үнгөөрөө һолонготон яларжа, нара ногоо татадаг. Тиимэһээл орон һайхан нютагтамнай нара ногоо һалбаржал байг лэ даа гэһэн иимэ удха ехэтэй нэрэтэй һэмди. Ехэнхидээ наһатай зон ябадаг байгаа. Теэд лэ үтэлхэ тээшээ болоол юм ааб даа. Тииһээр байтар, үбгэ эсэгэнэрэймнай үй бута сохиһоншье һаа, һайхан сэдьхэлһээ хайрлажа, ами бэеыень үршөөһэн хара муухай “бандеровецүүдэй” үһөө хяһаа нэхэһэн үлэгдэлнүүдэй муу һанаһан “гажа буруу баруугаархинда” муугаар тохиржо тухируулан, дайн дажараар жүрөөдэхэдэнь, манай гүрэн түрэ сэрэгэй тусхай ябуулга эхилжэ, хүдэр залуу хүбүүднайшье хабаадаха болоо. Тэрэ ехэ үйлэ хэрэгэй мушхаран эхилхэдэ, Эхэ ороноймнай баатар сэрэгшэ хүбүүд ара талаһаань найдамтай түшэлгэтэйбди, орон нютагһаамнай аргагүй ехээр дэмжэнэ гэжэ батаар этигэжэ, эрэлхэг зоригоо бадараан ябахынь тулада һайн дуратанай энэ дэмбэрэлтэ хүдэлөөн эхилээл даа. Тиихэдэ энэ хэрэг уряанайхяараал эрдэмтэ лама багшанарнай эхилээл даа гэжэ тэмдэглэлтэй. Хамбын хүреэнэй Ивалгын дасанай Буддын шажанай ехэ һургуулиин захирал Дэмбэрэл багшын сэрэгшэ хүбүүдтээ туһалаял гэһэн уряа соносоһон бидэнэр ехэтэ дэмжэжэ, бидэ юугээр туһалхабибди, юу хэжэ шадахабибди гэжэ хандаабди. Тиигээд лэ Ивалгын, Дээдэ-Онгостойн дасануудай дэргэдэ болон манай Хойто-Бэедэ һайн дуратанай түбүүд нээгдэжэ, Буряад оронойнгоо һайн дуратаниие нэгэдүүлээбди гэхэдэ, болохо хаш. Тиигэһээр, баһал уласай зүгһөө “Содействие” гэһэн бүлгэм эдэбхитэйгээр хүдэлжэ, манда туһалжа эхилээ һэн. Мүнөө Ивалгын дасанай шэрээтэ Аюр ламхайн сэхэ ударидалга доро ажалаа ябуулнабди.
Эхин үедэ өөһэдынгөө дураар сэрэгшэ хүбүүднай хүлдэн даарангүй, хүйтэ нойтондо зобонгүй ябаһай даа гэжэл дулаан хубсаһа хунараар хангахые оролдообди. Тиигэһээр байтарнай, сэрэгтэ татагдаһан хүбүүднай иимэ-тиимэ юумэ хэрэгтэйл даа, оёдолшо таанарнай шадаха зэргээрээ туһалыт даа гэжэ эхилээ. Тиигэжэ бүхы юумэн гуримшажа, мүнөө болоходо, манай тусхай десантно-добтолгын 11-дэхи, 5-дахи танкова, 37-дохи мотострелково бригадануудай хандалга захилаар бүхы ажалнуудаа бүтээдэг болообди. “Дайшалхы аха дүүнэр” нэгэдэлэй Евгений Александрович Жуковтай нягта харилсаатайбди. Энэ болотор ехэнхидээ хүбүүдэйнгээ дулаанаар, хүйтэ нойтон намаг налхинууд соогуур зохидоор ябахыень, тиигээд һомо тэһэрдэһэнүүдһээ хамгаалхые оролдодог байгаабди. Харин мүнөө болоходо, һүниин харанхыда тодоор хараха “тепловизор” болон ямаршье үедэ толгой дээрэһээшни тудаха муухай “дрон” гээшэтэй тэмсэхэ болообди гээд, шэнэ үеын “одеяло-невидимка” гээшыел олоор захина. Энэ арга дүрые бидэ түргэн дундаа бүтээжэ һураад, сэрэгшэдэйнгээ захилые дүүргэжэ байнабди.
— Бүхы хэрэгсэлээ, түхеэрэлгэнүүдээ табижа, аятайгаар ажаллаха онсохон байдал зохёоһон энэ ехэ байшан хайшан гэжэ абаабта, танда хэн-юун үгөөб?
— Энэ байшамнай анхан Захааминһаа асарагдажа табигдаһан түүхэтэй юм. Эндэ эмнэлгын амбулатори, нүгөө таһагтань - номой сан, үшөө нэгэ таһагтань соёлоорхин ажалаа ябуулжа байһан гээшэ. Эмнэлгын шэнэ газарай зоной хүсөөр эмхидхэгдэхэдэ, энэ байшан эзэгүй үлөө. Тиихэдэ манай нютагай ТОС эмхидхэгшэ, номой сангые даагша Людмила Эдуардовна Шалдушкеева хүшэнхэдэжэ, өөһэдынгөө ажал хэрэгые эрхилхэ газар болгожо шадаа юм. Тиигэжэл бидэ эндэ байра һуурияа оложо, ажал хэрэгээ эрхилээлди даа. Анхан эхилхэдээ, өөһэдынгөө оёдолой машинануудаар оёжо байгаабди. Харин мүнөө харыт даа, промышленна машинануудаар таһалгаряагүй таршагануулжа байнабди. Өөһэдөөшье мүнгэ санга суглуулжа, хубиин хэрэг эрхилэгшэдэй туһаламжаар хүсэтэ машинануудые абажа, тэдэнэй хүсөөр ямаршье зузаан, хатуу бүдүүдээр, арһа, булгайр, һэеышье шэрэжэ, юушье оёхо аргатайбди, - гээд, Дарима Булат-Цыреновна удаадахи машинада һууһан оёдолшондоо үгэ үгэбэ.
Ман тээшэ хирүүшэгээр бэшэл даа, ажалдань һаалта болоһон бидэн тээшэ хайхарамжагүйгөөр хараһан Дулмажаб Банзатовае хараһаар ойлгоод:
— Та, Дулмажаб Дугаровна, хаанахи бэлэйт, хэзээнһээ эндэ хүдэлнэт? – гэжэ аалин аятайханаар хандаһамнай:
— Би Гушан гурбан Гулбай ехэ Яруунын Тэлэмбэ нютагайб. Фельдшер мэргэжэлээрээ наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөөб. Үхибүүдэйнгээ нааша ерэхэдэ, бишье ерэлсээл гүбии даа. Анханайл дуу хатарта дуратайб, баһа сүлөө сагтаа зурахаш даа, эсхэхэ, оёхо ажалнуудые дуратайгаар бүтээдэгби. Тиимэһээ эдэ нүхэдтэеэ ехэ таарааб гэжэ һанадагби, - гэжэ Дулмажаб Дугаровна һанамжалба.
Эндэһээ уламжалан, энэ бүлгэмэй эгээл үндэр наһатай (78-дахияа сагаалһан) Хандама Данжеевада хандабабди:
— Хүндэтэ Хандама Жамбаловна! Наһанай үндэрые гэшхэжэ, залуушуултай зэргэ иимэ дэмбэрэлтэ ажал бүтээлсэжэ байһандатнай тандаа барагдашагүй баяр баясхалангаа хүндэтэйгөөр мэдүүлээд, хоймороо эдлэжэ, хүгшэн үндэр наһаяа хүндэ ямба дээрэ үнгэргэжэ байнгүй... - гэһээр дуугартарни, Хандама Жамбаловна тодожо абаад лэ:
— Хүл дээрээ ябахадаа, тохоногойнгоо нугаржа байхада гэел даа, хүнэй хүбүүдтэ туһатай байһамни болоо даа гэжэ бурхан бодисададаа зальбараад лэ, энэ буянтай дэмбэрэлтэ ажалда хам гэжэ оролсоод, шадалаараал бололсожо байнаб (“Манһаан үлүү, үшөө бүгэдэндэ жэшээ болодог. “Хүгшэн шоно хүтэлөө алдахагүй – старый конь борозды не испортит” гэжэ манай эгэшэ нүхэрһөөл сэхэ эхитэй”, - гэжэ хажууһаамнай шагнажа һууһан Дарима Булат-Цыреновна дэмжээд абана). – Үшөө Сагаан-Ууладаа (Агын тойрог) байхадаа, сэрэгшэдтэ бээлэйнүүдые, балаклавануудые оёжо, оймһо нэхэжэ байгаа һэм. Үхибүүдэйнгээ дуудахада, эндэ (Хойто-Бэедэ) ерээд, һанал нэгэтэнээ олооб даа. Үшөө тиигээд, дуу хатарта дуратай, арадайнгаа үндэһэн заншалые баримталдаг гэжэ ойлгоходоо, бүри ехээр талархажа, энэ холын нютагта ерээд, иимэ зоноор һаналаараа таараһандаа тон ехэ баяртайгаар арад зондоо, сэрэгшэ үри үхибүүдтээ туһатай хэрэг бүтээлсэнэб гэжэ сэдьхэл дүүрэн тандаа хөөрэжэ һуунаб, - гэжэ ажалаа зогсоонгүй, хөөрөөдхибэл даа.
Аяар, минии һанахада – бүришье, аяар далан наймаяа дабажа ябаһан хүгшэн минии бодолые тааһандал:
— Хүндэтэ сурбалжалагша, бү гайха-тагна. Эсэгын ехэ дайнай, тэрэнэй удаадахи бүришье хатуу гэхэдэ, болохол даа, шэрүүн гэгшын жэлнүүдые дабажа үлэһэн зомнай “түмэр шэнги хүдэржэһэн, булад шэнги хатуужаһан” юм гүбди даа. Тэрэ гээшые дабаһан хадаа, энэ гээшые дабахал заяатай байгаал ха юмбибди даа. Бүхы наһаараа хамтын ажахыда хүдэлжэ гарааб. Манай нютагта Кировэй болон Сталинай колхозууд нэгэдэжэ, нэгэ ехэ “Путь Ильича” ажахы болоо һэн. Сагай хубилжа, хамтын ажахынуудай һалан һандархада, “Сагаан-Уула” ажахы байгуулагдаа һэн. Тэндээшье би энэ хэрэгтэ оролсожо, сэрэгшэдтээ хэрэгтэй хэрэгсэлнүүдые оёлсожо байгааб. Тиигээд эндэ үхибүүдтээ ерээд байхадаа, иимэ һайн дуратан эндэ баһал ажал хэрэг ябуулжа байна гэжэ дуулахатаяа сасуу түргэн ерээб. Манай дэмжэлгээр, бага зэргыншье һаа, туһаламжаарнай эрэлхэг бэрхэ хүбүүднай “дайгаа даража, даагаа һүүлдэжэ” ерэһэй даа гэжэ энэ хубитаяа бага ехээршье һаань, шадаха зэргээрээ оруулжа һууналди даа. Тиихэдээ баһа залуу үемнай түрэл арадайнгаа ёһо заншалнуудые мэдэжэ, нангинаар сахижа ябаһай даа гэжэ “Бадма сэсэг” бүлэгөөрөө дуутай шуутайгаар, хатар наадатайгаар арадайнгаа арюун заншалнуудые хүн зондоо харуулнабди. Эдэ бүгэдэ һайн дуранаймнай ажал хэрэгүүдые аймагаймнай дарга Емонаков, ноёд дэмжэдэг. Аймагайнгаа захиргаанай аша туһаар Монгол ороной Булганда “Алтаргана” ехэ наадандаа хабаадажа байхадамнай, Буряад ороноймнай соёлой сайд Соёлма Дагаева, Юрэнхылэгшын орлогшо Евгения Лудупова маанадые ехэтэ магтажа, баяр баясхалангаа хүргөө. Мүн лэ Арадай урлалай түбэй захирал Альбина Дугарова, Буряад ороноймнай музейнүүдэй дарга Татьяна Бороноева, энэмнай суута Модогоевой (Андрей Урупхеевич) зээ басаган, маанадаа магтажа, сог залииемнай үргэжэ далижуулаал даа, - гээд, хөөрөөгөө дүүргэе, ажалнай үшөө ехэ гэжэ ойлгуулһандал, оёдолоо саашань үргэлжэлүүлшэбэ...
Тиигээд удаадахи таһаг руу ороһомнай, Зоя Николаевна Михайлова сүлөөгүй ажаллажа байгаашье һаа:
— Хяагтын аймагай Үнгэр нютагайхиб, гидролог мэргэжэлтэйб, БАМ-ай ветеранби, - гэжэ тоб байса өөр тухайгаа тобшолбо.
Эндэл Аза Геннадьевна Очирова:
— Хүүгэдэй олон сэсэрлигүүдтэ хүмүүжүүлэгшээр хүдэлөөб, мүнөө Һужааһаа ябанаб, - гэжэ тобшохоноор хэлээд, эблүүлһэн хүнжэлнүүдээ абаад гэшхэлшэбэ.
Хөөрэлдэжэ байхадамнай, Светлана Владимировна Арефьева захиһан хүнжэлнүүдээ абаашахаяа Хэжэнгэһээ ерээ. Тэдэнииень эблүүлэлсэжэ үгэбэбди.
Тиигээд лэ хөөрэлдөөгөө саашань үргэлжэлүүлбэбди.
— Дарима Булат-Цыреновна, үшөө хэд энэ дэмбэрэлтэ ажалдатнай хабааданаб?
— Бидэшни хуул гэр бүлэтэй, аша зээнэртэй хүнүүд ха юмбибди даа. Эхэнэр хүнэй гэртэхи ажал хэрэг барагдаха бэшэ. Тиигэбэшье, сүлөө олоод лэ, энэ ажалаа бүтээнэбди. Эгээл залуумнай Людмила Эдуардовна Шалдушкеева, Ивалгын Эмнэлгын түбэй газарай медсестра, ехэ эдэбхитэйгээр ябажал байдаг. Соколһоо Цындыма Балдоржиевна Цыбикова, Доодо-Ивалгаһаа Намжилма Намжиловна Настуева, Соёлма Бавасановна Гырылова эсэлтэгүй ябажал байдаг. Тиихэдэ һургуулиин үхибүүд хэшээлэйнгээ һүүлээр эндэмнай орожо, хуягта машинануудые, танкнуудые, далдалан нюуха гүльмэнүүдые гүрэлсэдэг. Захааминһаа угтай Маргарита Геннадьевна багшань ехэ эдэбхитэй, урагшаа һанаатай юм гэжэ тэмдэглэхэ дурамни хүрэнэ. Эндэ ганса Хойто-Бэеын лэ зон ажаллана бэшэбди. Маанадтай хамта Бурвод, Гүрэльбэ, Солдатска, Посели, Һужаа, Нуур-Сэлеэн, Доодо-Ивалга нютагуудай хүнүүд ажалладаг. Бидэ хэрэгтэй эдлэлнүүдые эсхээд лэ эльгээдэгбди. Тиигээд хаа-хаанаһаа хүн зон туһалжал байдаг. Манай эндэхи олзын хэрэг эрхилэгшэд, наймаанай газарнууд туһалдаг. Хүн зониие зөөдэг 130-дахи маршрудай жолоошод ехэ туһатай байдаг.
— Дарима Булат-Цыреновна, Монгол орондо ошожо, буряад арадайнгаа ёһо заншал харуулжа ерээ ха юмта. Тобшохоноор хөөрөөд үгыт даа.
— “Бадма сэсэгэймнай” хүтэлбэрилэгшэд Марьяна Андреевна Онгоева, Тамара Лубсановна Баяндуева, дүй дүршэл ехэтэй, “Гуламта” ансамбль эмхидхэһэн Уржима Содномовна Цыдыпова гэгшэднай үгы байна. Тэдэмнайл уран гоёор хөөрэхэл байгаа. Харин би бултанайнгаа зүгһөө нэн түрүүн энэ ехэ “Алтаргана” нааданда хабаадахыемнай маанадые эльгээһэн аймагайнгаа засаг дарга Николай Владимирович Емонаковта, тэрэнэй орлогшо Владимир Викторович Вахруновто, соёлой таһагые даагша Ольга Диомидовна Лыктыповада ехэһээ ехэ баяр хүргэнэб. Тэдэнэй ашаар ехэ унаагаар (жолоошомнай Балдан Жимбиевич) хүнгэнөөр ябаабди, Владимир Викторович өөрынгөө унаагаар маанадаа харгалзажа ябаа. Бэлэн байрада байгаабди, халуун эдеэгээр дутаагүйбди. Иимэ ехэ хүндэ дээрэ ябаһандаа, бидэ бүгэдөөрөө тоглолтоёо, “Гүү һаалга” ёһоёо һайн һайханаар харуулхые оролдоолди даа. Тиигээд энэ һарын 19-эй 17 сагта Ивалгынгаа Соёлой ордондо бүгэдэ зонойнгоо урда уран бэлигээ дэлгэхэбди, хүндэтэйгөөр урижа байнабди, - гэжэ Дарима Булат-Цыреновна хөөрөөгөө түгэсхэбэ.
Автор: Сэнгэ РИНЧИНОВ
