​Сагаалганаа угтаха хуралнууд

Дүгжүүбэ

Дүгжүүбэ хэдэн ондоо янзаар хуран үйлэдэдэг юм. Жэшээлхэдэ, хуряангы болон хүсэд дүүрэн гэжэ илгардаг. Тиигэбэшье удхань нэгэл гээшэ. Жэлдэ нэгэл дахин имагтал үбэлэй адаг һарын 29-дэ (буряад- монгол литээр) үнгэргэгдэдэг Дүгжүүбэ хүсэд дүүрэн юм. Энэ хуралда хүн бүхэн өөрөө бэеэрээ хабаадабал, ехэ һайн гэжэ тоологдодог.

Дүгжүүбэ – дүрбэн зүг, найман хизаарай Арбан табан һахюуһадта болон Ямандага – Шойжал һахюуһанда дүрбэн ехэ үйлэеэ һаадгүйгөөр үйлэдэхыень Балим үргэгдэхэ үйлэ хэрэг гээшэ.

Дүрбэн ехэ үйлэ:

1) зоболонһоо болон муу муухайһаа зайлуулха үйлэ;

2) сэсэн бодол болон баялиг дэлгэрүүлхэ үйлэ;

3) үбшэ хабшанай болон дайсадые илахын үйлэ;

4) гэгээрхын замда эсэслэн туйлахын тулада хатуу үйлэ үйлэдэлгэ.

«Дүгжүүбэ» гэжэ үгэ сэхэ оршуулхада, 64 агшан зуура гэһэн удхатай. Агшан зуура гээшэ амилха сагнай гэжэ ойлгоё. Нэгэ агшан зуура 337 дахин амилһан болоно, 64 агшан зуура 21600 амилнабди. Үбшэгүй элүүр хүн нэгэ сүүдхэ соо иигэжэ амилхадаа, нэгэ минута соо 15 дахин амилна.

Тиигэжэ 64 агшан зуура тамын эзэн Шойжал һахюуһые уринабди. Мүн баһа уншалгын хүсөөр амилхада ушардаг һаад тодхор үгы хэгдэжэ, үбшэн тахалай, үхэлэй харгы боогдоно.

Шойжал һахюуһанай тамаһаа гаража, газарай нюрууда ерэхэдэ, ангайһан ама руунь Балим хэжэ үгэнэбди. Энэл үедэ ехэ түүдэг носоогдожо, Шойжал һахюуһанай аманһаа бадарһан гал жэшээлнэ. Удаань Арбан табан һахюуһадай хүсөөр гурбан оршомые сэбэрлэнэбди: бодото юртэмсын оршом, бодото бэшэ оршом, элдэбын хүсэлэй оршом. Мүн баһа ами наһанда харша үзэгдэлнүүд усадхагдана.

Эндэ мүргэлшэдэй үйлэдэхэ хэрэг гэхэдэ, бэеэ эндэ тэндээ аршаһан талхаа гү, али саарһаа хажуу тээ түхеэрэгдэһэн гал руу хаядаг. Тиигэжэ Сагаан Шүхэртэ Дара эхын туһаар муу мухайһаа, бузар буртагһаан болон үбшэ хабшанһаа һаланабди гэжэ сэдьхэхэ хэрэгтэй.

Теэд мүнөө сагта халдабарита хорон үбшэнэй үшөө усадхагдаагүй ушарһаа олон зоной – мүргэлшэдэй ехээр обооролдохогүйн тулада, Буддын шажанай Сангха жиндагуудтаа ехээр бү сугларыт даа, гэр гэртээ сагаан сэдьхэлээр мүргөөд үнгэргэе гэжэ хандана.

Бүтүү үдэр

Үнгэрхэ жэлэй һүүлшын үдэр. Буряад-монгол литээр хуушан жэлээ үдэшэжэ, Шэнэ жэлээ уг­таха үдэрнай. Бүтүү үдэр (хооһон огторгой) – бүтүүгээр хаагдаһан үдэр гэхэ гү, али хаалгаатай бо­лон “хооһон” тэнгэри гэһэн удха­тай. Юундэб гэхэдэ, 16:00 сагһаа 19:00 болотор һара хэндэшье харагдадаггүй (гансал нохой хара­даг юм гэжэ буряадууд хэлсэдэг. Тиимэһээ хүн түрэлтэй гэжэ нохойе ехэ хүндэлдэг).

Юрэнхыдөө, һарын гушанай үдэр –дүйсэн юм. Тиимэһээ 8-ай, 15- ай, 30-ай дүйсэнүүд хододоо тэмдэ­глэгдэдэг гэбэшье, жэлэй һүүлшын гушан гээшэ ехэ удха шанартай юм.

Энэ үдэр хоёр замбиие захирдаг Брахма манай юртэмсэдэ буужа, Будда Шакьямунитай уулзажа, бүхы ёһоорнь хүндэлөө юм. Тиигэжэ 1000 кальпын мууе усадхажа, арюун һайхан ябахын түлөө: “Дадьята Ом муни муни маха муниеэ суухаа!” тарни уншажа ябахые заяагаа.

Энэ үдэр архи уухагүй, загаһанай, шубуунай, амитанай (илангаяа гахайн) мяха эдихэгүй, муу һанаа бодохогүй юм.

Энэ үдэрэй урда тээ гэр бараан­даа, газаа досоогоо хуу сэбэрлэһэн байха ёһотой. Энэ үдэр захатай бурхадаа дэлгээжэ, һан бунгаа ба­даруулжа, зулаяа бадарааха юм.

Мүн баһа дасан дугандаа Но­гоон Дара эхын Мандал Шива ху­ралда хандажа, үдэшэндөө Балим адислалгада хабаадабал, ехэ буян болохо. Ошожо шадаагүй болбол, тарни маанинуудые уншажа һуухал даа. Тиигээд лэ үдэшэндөө Шэнэ жэлээ угталгын шэрээ бэлдэхэ хэ­рэгтэй.

Энэ үдэр үйлэдэһэн хэрэгүүднай (муу, һайншье) 100 000 дахин үдхэгдэнэ гэжэ ойлгооройт.

Сагаалган

Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр хураг­дадаг Сиидэр Һама хурал Балдан Һама һахюуһанда зорюулагдадаг.

“Сиидэр Һама” сэхэ оршуулхада, шэнын нэгэнэй хүндэлэл “Балим” болоно. Юундэб гэхэдэ, Балдан Һама һахюуһан эгээл түргэн бушуу һахюуһан юм. Тиигээдшье буря­ад-монголнууд анханһаа Һама һахюуһандаа ехэ шүтэдэг, олон дасанайшье һахюуһан ха юм. Үүрэй сайхын үеэр Һама һахюуһан замби түбиеэ эрьежэ, амитан бүгэдын тоое абадаг, унтажа хэбтэһэн ами­тадые үхэһэндэ тоолоод гарашадаг.

Бурхан багшын 15 гайхамшагта үйлэнүүдтэ зорюулагдаһан Сагаан һарын Монлам Ченмо хурал шэ­нын 2-һоо 16 болотор хурагдадаг. Эдэ үдэрнүүдтэ дасан дугануудтаа ябажа мүргэбэл, туйлай ехэ буян үйлэдэгдэдэг. Һайншье, муушье хэрэгүүд 333336 дахин үдхэгдэнэ.

Жаргал лама ДУГДАНОВ