631
Ага нютагһаа урган гараһан, тэрэ үеын эрдэмтэй хүбүүдэй нэгэн ябаһан Агын буряадуудай гэгээрүүлэгшэ, Забайкалиин буряадуудһаа, эвенк арадһаа Гүрэнэй 2-дохи Дүүмэдэ һунгагдаһан депутат, Орос хаанай географическа бүлгэмэй гэшүүн, ниитэ ажаябуулагша, түрүүшын эд хэрэглэгшэ, 1908 оной Агын экспедициие эмхидхэһэн Бато-Далай Очировай намтартайнь, хэһэн ажал хэрэгтэйнь уншагшадаа үшөө дахин танилсуулжа, элитэ энэ хүнэй наһа бараһанһаань хойшо хэды олон жэлнүүдэй үнгэрөөшье һаань, суута хүбүүнэйнгээ нэрэ һүлдыень үргэхэ хүсэлэнтэй энэ алдарта хүнэй ябаһан замыень, хэһэн хэрэгыень дэлгэрэнгыгээр хөөрэжэ үгэхэмнай.
Нютагай олон хүнүүдэй дурсалганууд болон толилогдожо барлагдаһан хэблэлнүүдэй баримтанууд дээрэ үндэһэлэгдэн, энэ очерк бэшэгдэбэ.
Очиров Бато-Далай 1874 оной мартын 20- до Агын родовой управын Дэлгэрэй бүлэгэй Жабхараа нютагта (мүнөө Согто-Хангил һуурин болоно) Цыремпилэй Очир гэжэ үгытэй малшанай гэр бүлэдэ түрэһэн байна. ”Гомбожаб Цыбиковһээ тэбхэр арбан һараар дүү юм һэн”, - гэжэ Цыбиковэй һамган Еши абгайн баталһан тухай Б.-Д. Очировай түрэһэн басаган Бутит-Ханда Батодалаевагай бэшэһэн “Эсэгымни намтартай танилсагты” гэһэн материал соо хэлэгдэнхэй бии.
Бато-Далайн эсэгые нютагайнь зон Андай гэжэ нэрлэдэг байһан ха. Эжынь Эмгэнэй Эрдэниин ехэ басаган байһан гэлсэдэг. Андайн Очиртон хоёр хүбүүтэй, хоёр басагатай болоһон юм. Бага хүбүүн бага басаган хоёрынь залуугаар наһа бараһан. Эжынь нюдөө үбдэжэ, үрөөһэн нюдэтэй болоһон аад, удангүй бурханай орондо аялһан байна. Очир гээшэ хойто (хоёрдохи) һамга Һүдэнтэһөө Жамсаранай Цыбенэй эгэшые асараад, удангүй гаригтажа үбдөөд, үрөөлэ бэетэй болоһон байгаа. Бато-Далай эгэшэтэеэ гэр бүлынгөө бүхы ажалые ээм дээрээ даажа абаһан, эхэ эсэгынгээ хоолойень тэжээдэг болоһон байна.
Цымпилэй Цэбээн гэжэ абгань һүбэлгэн БатоДалайе бага наһандань гэртээ асаржа, ород, монгол бэшэгүүдтэ һургажа, Агын приходской училищида асаржа оруулба. Гурбан класстай ород һургуулияа дүүргэһээр, саашаа һураха эрмэлзэлтэй, ород хэлэндэ бэрхэ, һүбэлгэн ухаатай, холын бодолтой хүбүүн ябаһаг хадаа Пётр Александрович Бадмаевтанай зарасань боложо, оршуулагшын үүргэ дүүргэжэ ябаад, Шэтын приходской училищида залуу багшаар жэлэй турша соо ажаллаба. Багшалжа олоһон мүнгэеэ суглуулжа, гэртэхиндээ эльгээжэ тэдхэдэг байһан гээд хэлсэдэгынь үнэн даа. Дүү хүбүүн Нимынгаа Түгэд, Энэдхэг оронуудаар аяншалхадань, баһал туһалалсаһан байха юм. Һүүлдэнь Нима дүүнь гэртээ ерэһэн хойноо халуун хэжэгээр үбдэжэ, наһа барана.
Отогой ахалагшанарай (гулваа) шиидхэбэреэр, Бато-Далай Шэтэ хотын училищида отогой мүнгэн зөөри дээрэ һурахаар эльгээгдэбэ. Шэтын гимназида һуража байха үедөө Табтаанай нютагай Дагбын Чимид гэжэ һайхан сэбэрхэн басагантай танилсажа, 1898 ондо айл бүлэ болоһон түүхэтэй. Абынгаа газаа һэеы гэртэй залуу айлайхи мүндэлһэн байна. Энэ һургуулияа амжалтатай дүүргэжэ, гэр бүлэ тээшээ дүтэлхэдөө, Агын һургуулида багшаар хүдэлжэ захалба.
Энэ үеэр Ага найман эсэгын буряадуудай зүгһөө Петербург хото хэдэн хүбүүдые эльгээлгэн болоно. Ага-Хангилһаа Барадиин Базар, Урда-Агаһаа Цэбэгэй Гомбожаб, Һүдэнтэһөө Жамцаранай Цыбен гэгшэдые арадай зөөреэр һурахыень эльгээнэ. Эндэ Очиров Бата-Далайн гуйлтань хангагдангүй үлэнэ. Юундэб гэхэдэ, Хүнхэрэй суута баян Зодбын (Жигжидэй) Сандан ноён Бато-Далайе гэртээ байлгаад, өөрынгөө хүүгэдтэ ном бэшэг заалгаха, адуу малаа мануулха, ороһон оршо гаршынгаа хэрэг хүтэлүүлхэ гэһэн бодолтойгоор хэгдэһэн ябадал гэжэ һүүлдэнь ойлгогдоно.
Холын һургуулида өөрынгөө хүсөөр һураха аргагүй байбашье, Сандан ноёной барлаг болохоо таһа арсаад, Агын һургуулида багшын хүдэлмэриеэ үргэлжэлүүлһэн байха юм. Тэндэ ажаллажа байхадаа, хойноһоо Алайр нютагһаа ерэһэн залуу багша Павел Мурзинтай дүтөөр танилсажа, тэрэ хүбүүнэй хурдан, сэсэ мэргэн үзэлтэй нэгэдээд, буряад хүүгэдые һургуулида оруулхые оролдодог болобо.
Пётр Бадмаевай Шэтэдэ эмхидхэһэн ород-монгол хэлэтэ газетэдэ Бато-Далай 1894-1895 онуудта оршуулагшаар хүдэлхөөр уригдажа, газетын монгол-буряад хэлэнэй бүхы хубииень хүтэлдэг болоһон байна. Энэ газетын хаагдахадань, үгытэй, үншэн Бато-Далай Очиров тэрэ үеын Степной Дүүмын бэшээшээр ажалда ороно. Эндэ хүдэлхэдөө, тэрэ сагай буряадай ниитын хэрэгүүдтэй дүтэ танилсажа эхилээ.
Агын отогой хүтэлбэриин хоёрдохи тайшаа болохо Шулуутайн бүлэгэй Бородиной Боронсуу гэгшэ Санкт-Петербург Николай хаанда гуйлтатай ошоходоо, өөрөө ород хэлэ мэдэхэгүй дээрэһээ Очирой Бато-Далай Бодиин Жана хоёрые хэлшэмэршэн ба газаршан болгожо абаашаһан түүхэтэй юм.
1900-1904 онуудта Забайкалиин можодо болоһон үйлэ хэрэгүүд нэн түрүүн захиргаанай (сүүдэй) хубилалтада ехэ нүлөөлөө. 1904 ондо үнгэргэгдэһэн һунгалтада Б.-Д.Очиров волостиин сүүдэй түрүүлэгшын тушаалда хэды дэбжүүлэгдэбэшье, түрүүлэгшээр баталагдангүйгөөр, юрын судьягаар үлэһэн байгаа. Эгээл энэ үеэр Росси гүрэн дотор хубисхалай хүдэлөөн хаа хаанагүй дэлгэржэ, Бато-Далай ниитын ажаябуулагша болохо байһанаа тиихэдэ харуулжа эхилээ һэн.
1905 оной декабрь һарада буряадуудай түлөөлэгшэдэй бүридэлдэнь оролсожо, Санкт-Петербург дахинаа ошоходоо, Забайкалиин буряадуудай, эвенкнүүдэй зүгһөө Гүрэнэй Дүүмын һунгалтада өөһэдынгөө депутадые һунгадаг болохо эрхэ гуйлта бариһан байна. Петербургда энэ үедэ ниитэ-политическэ хүдэлөөн эгээл “дээдэ” шатада хүрэһэн, хаа хаанагүй үнгэргэгдэһэн партиин, бүлэгэй, ниигэмүүдэй суглаа хуралнуудтань Б.-Д. Очиров ябаха, байлсаха гэжэ оролдолго гаргаһан байха юм. Бато-Далайн Петербургһаа Урда-Агын багша Д.Жигжитовтэ бэшэһэн бэшэг баһал тэрэ үе сагые гэршэлһэн баримта боложо үлэнхэй. «Арад түмэнэй түлөө ажалаа ябуулхаар, арад зоной үмэнэһөө бүхы эрилтэнүүдые табиха байһанаа бүхы партинууд найдуулха байна. Теэд алинииньшье минии һанаанда тааранагүй. Нэгэ һаналтай нүхэдые хаанаһаа бэдэржэ олохоёо үшөө шиидхээдүй байнаб” гэһэн удхатайгаар нүхэртөө бэшэһэн юм.
Бато-Далай Очиров тэндэһээ ерэһээр, ажалаа улам үргэнөөр ябуулжа эхилбэ. Забайкалиин бүхы нютагуудаар хүн зонтой уулзалгануудые үнгэргэхэдөө, Гүрэнэй Дүүмэдэ депутадые заатагүй һунгажа, дээдын зургаанда өөһэдынгөө эрилтэнүүдые табиха ёһотойбди гэһэн уряатайгаар улад түмэндэ депутадта кандидат мэтээр хандана. Арад зоной дундаһаа гараһан түрүү үзэлтэй хүн депутат байха ёһотой гээд тэрэ хэлээ.
Худан голой эрьедэ оршодог Хориин аймагай дэбисхэр дээрэ үнгэргэгдэһэн һунгалтада Б.- Д. Очировай тала баригшад ноёд һайдһаа, бурхан шажанай тала баригшадһаа, буряадай национал-консерваторнуудһаа бүридэһэн хүсэтэй блогһоо дэбжүүлэгдэһэн кандидадые диилэжэ, Ага нютагай түүхэдэ ехэ илалта туйлана. Гүрэнэй хоёрдохи Дүүмын гэшүүн, тон түрүүшын буряад депутат Бато-Далай Очиров 1907 оной март һарада Цыбенэй Аюрзанада үдэшүүлэн, Петербург ошоһон түүхэтэй. Иигэжэ депутадай ажалда хам ороһон хүн болоно. Нэгэшье зүблөөе алгадангүй ябажа, табигдаһан бүхы асуудалнуудтань эдэбхитэйгээр хабаадаа.
Өөр дээрээ нилээд хүдэлөө, арадай түлөөлэгшын уялгые нэрэтэй түрэтэйгөөр дүүргэхын түлөө эрдэм мэдэсэеэ улам арьбадхаа, баяжуулаа. Арадай гэгээрэл, арад зоной дунда эд хэрэглэлгые хүгжөөхэ гээшые тон шухалада бодоһон байгаа бшуу.
Гүрэнэй хоёрдохи Дүүмын тараагдахадань, Б.-Д.Очиров Агынгаа тала дахинаа бусахадаа, “Кооперативна үндэһэ һуури дээрэ арад зоной ажаһуудалые хубилгаха гээшэ удхатай һургуули” гэһэн уряа доро ажалаа үргэлжэлүүлжэ эхилээ. Хүн зонтой хүдэлжэ шадаха ухаан бодолоо, эмхидхэлэй арга шадабарияа бүхыдэнь харуулхые оролдобо.
1908 ондо Б.-Д.Очиров Агада урьһаламжын хамтарал байгуулна. Түрүүшын жэлдэ энэ хамтаралай мүнгэнэй эрьесэнь жэл соо 100 мянган түхэригтэ хүрэһэн байна. Иигэжэ тэрэ мүнгэн зөөридэ хэрэгтэй хүн зондо жэл соо 4-5 хуби түрэсэтэйгөөр урьһаламжа (зээли) үгэжэ эхилнэ. Архида, хаартада дуратайшуулда зээлиин мүнгэн үгтөөгүй. Нютагай Тумаа баян, Сандан ноён, Засагай Жаб гэхэ мэтэ баяшуулһаа жэлдээ 30-40 хуби түрэсэтэйгөөр мүнгэ абажа ябаһан таряашад, малшад, юрын зондо ёһотойл туһаламжа боложо үгөө бшуу. Тиигэжэ эдэ баяшуулһаа зон мүнгэ, эд зөөри абахаяа болиһон байна.
Шанхайһаа, Ханокоу хотоһоо хамтарал ногоон сай элбэгээр асаржа, нютагай дэлгүүр дээрэ хахад сэнгээр үнэгүй болгоод худалдахадань, арад түмэндэ баһал ехэхэн нэмэри туһа боложо үгөө. Росси гүрэнэй баруун можо, губернинүүдһээ хүдөө ажахын зэр зэмсэг, машина, түхеэрэлтэ, морин анзаһа, косилка, жатка, һү бүлэдэг машина болон бусад юумэ асаржа захална. Баруун Сибирьһээ талха асаржа, наймаашадһаа пүүдэй 20-40 мүнгөөр үнэгүйгөөр худалдадаг болоһон байна.
Нютагайнгаа зониие эд бараагаар хангаха зууршалалгын ажалаа удангүй бэелүүлжэ шадахаяа болино. Тиихэдэнь Б.-Д.Очиров нэгэ һаналтай багша мэргэжэлтэй Павел Дмитриевич Мурзинтай суг хамта 1910 ондо Агын эд хэрэглэгшэдэй бүлгэм байгуулжа, эд бараанайнгаа, эдеэ хоолойнгоо ассортиментыень олон болгоходоо, Хитадай худалдаа наймаанай фирмэнүүдэй магазинуудһаа нилээн хямдаар худалдажа захалаа.
Дарма ДОНДОКОВ, журналистикын ветеран, Агын Буряадай автономито тойрогой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ
(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)
