​​Баясхалан Дамбаев: «Һур харбаашадые сахюусад харалсадаг»

Сагаалганай үдэрнүүдтэ Монгол­до үбэлэй наадам үнгэргэгдэбэ. Тэндэ Буряад Уласаймнай һур харбагшад хабаадалсажа, гушан бүлгэмүүдэй дунда табадахи һуури эзэлээ. Мүн лэ мүнөө жэлэй абарга болохо тэмсээндэ Баясхалан Дамба­ев түрүүлжэ, алтан медальда болон мүнгэн шанда хүртэбэ гэжэ тэмдэглэе. Иимэ ушараар абарга болоһон баатар­тай уулзажа, хөөрэлдөө эмхидхэбэбди.

- Баясхалан Дашидоржиевич, тон түрүүн тобшохоноор намтараа хөөрэжэ үгыт даа.

- Хэжэнгэ аймагай Хүхэ-Добо һууринда 1973 ондо түрэһэн намтар­тайб. Тэндээ һургуули дүүргэжэ, сэ­рэгэй албанда ябажа ерээд, Улаан-Үдэ хотодо сагдаагаар ажаллажа эхилээб. Ажалайнгаа хажуугаар Буряадай баг­шанарай дээдэ һургуули дүүргэһэмби. Мүнөө гэр бүлэтэйб. Гурбан үхибүүдые хүмүүжүүлжэ байнаб.

- Хэзээнһээ һур харбалгаар һонирходог болоо һэмта?

- Табан жэлэй саана Шилсаана Буурал баабайнгаа обоодо һур харбагшадые хаража, туршаха юм байна гээд, түрүүшынхиеэ харбажа үзөө һэм.

Нэгэл харбажа эхилхэдээ, зосоош хорхой бии болошоһон шэнги. Жэшээл­бэл, архинша хүн тархяа заһажархёол һаа гэжэ һанадаг ха юм. Тэрээн шэнги харбажархиха байгаа гэжэ ходо һанажа ябахаш. Ажалшье хэжэ ябахадаа, толгой соош харбалга тухай бодолнууд орожо, хайшан гээд зүбөөр, мэргэнээр харбахаб даа гэжэ һанаата боложо ябахаш.

- Тамирай энэ зүйл таниие юу­гээрээ һонирхуулжа, дурыетнай буляаһан байнаб?

- Би бага балшар наһанһаа хой­шо тамираар бэеэ һоридог байһамби. Гардалдан тулалдаагаар (армрестлинг – авт.) Россиин спортын мастерби, боксоор СССР-эй мастерта кандидатби. Ха­рин мүнөө тэрэл хэмжээндээ тэмсэлдэ­хэ бэшэш, наһан ябаа. Тиимэһээ номо һуршаар бэеэ туршаха байна гээд, харба­жа эхилээб.

- Энэ мүнөө абарга болоһонтнай - түрүүшын дүн гү?

- Үгы. 2018 ондо дүрбэдүгээр Бан­дида Хамба ламын найрта түрүүшынхиеэ абарга болоһон байнаб.

- Баясхалан Дашидоржиевич, абарга болохын тула хүн ямар дүй дүршэлтэй, шанар шэнжэтэй байха ёһотой гээшэб?

- Минии һанахада, хүнэй хии мо­рин дээгүүр хиидэбэл, урагшаа гараха. Һур харбалгаар мүрысөө олон зон ерэжэ харадаггүй, харин дээрэһээ сахюусад ха­ралсадаг гэжэ харбагшадай дунда урда­най домог бии. Сахюусад мүнөө энэ гү, али тэрэ мэргэн илажа гараг гэһэн шэн­геэр хэлсэдэг гэгшэ. Тиимэһээ сахюусан­даа һайн үргэжэ, шүтэжэ ябаха хэрэгтэй гэжэ һананаб. Тиигэбэшье хүн сэдьхэл тэнюун, доро зүрхэтэй байха ёһотой гэжэ һанагдана. Би өөрөө бага наһанһаа хойшо тамирта хабаатай байһан тула, мэгдэжэ байдаггүйб, зүрхэ сэдьхэлни һоригдонхой.

- Монголшуудай һур харбалга манай буряад һур харбалгаһаа юугээ­рээ илгаатай байнаб?

- Манай нааданһаа ондоо байна. Монголшууд арһаар гүрөөтэй хатуу һур харбана, харин буряадууд - бүлэн (баб­ки). Бүлэн соо ан гүрөөһэнэй нооһон хэгдэнхэй, тиимэһээ тэрэтнай һураггүй зөөлэн. Харин мүнөө хатуу һур харбаха­даа, манай олонхи годлинууд хухараа. Бэе бэеынгээ годли абалсажа байжа, бүлэгөөрөө табадахи һуури эзэлээб­ди. Үшөө тиихэдэ годли ямар модоор бүтээгдэнхэйб гэжэ илгарха: уляаһан, хуһан гү? Мүн модон бүхэн адли байдаггүй, хаана ургааб – уһанай хажуу­да гү, али хада дээрэ, тэрээнһээнь олон юумэн дулдыдаха. Жэшээнь, хада дээрэ ургаһан хуһан ехэ бүхэ, шулуундал хатуу юм. Тиимэ модоор хэһэн годлишье бүхэ байдаг.

Манай годлинууд 40 грамм шэгнүүртэй, монголнуудайхи - 100 грамм. Тиимэһээ тэрэ хатуу һураа харбахадаа, год­линь хатуугаар, мүн лэ мүльһэн дээрэ һолжоржо, ехэ гоёор бууна. Бидэшье годлинуудаа хатуу, 100 граммай болгохо һанаатайбди.

- Хэды хүнэй дунда илажа гараба гээшэбта?

- 350 хүнэй дунда абарга болооб. Нүгөө жэл Монголдо уласхоорондын на­адам үнгэргэгдэхөөр хараалагдана. Тэн­дэ 19 очко тудабал, уласхоорондын спор­тын мастер болохо аргатай. Би мүнөө Монголой спортын мастер болооб. Ии­гээд һорилгоёо таһалдуулангүй, бүри үндэр амжалтануудта зорихо хүсэлтэйб. Һур харбалга гээшэтнай жэгтэй һонин тамирай зүйл байна, элинсэг хулинса­гуудтаймнай, холын үе сагуудтай няг­та холбоотой шэнги. Ушар юуб гэхэдэ, абаргын тэмсээндэ харбажа байхадаа, дүйрэшэһэн шэнги болооб. Хаана хэн юу хэлэнэб, тойроод юун боложо бай­наб гэжэ ойлгохоёо болишоод, гансал дээгүүрни элеэ ниидээд лэ: “Туда, туда, абарга болохош”, - гэһэн шэнгеэр шэ­хэндэм дуулдаа. Тиимэһээ сахюусадни һайн харалсажа, хүсэ шадал үгөө гэжэ һананаб.

- Иимэл шадалтай, хүсэтэй, мэр­гэн һур харбагша ябахатнай болто­гой! Хии моринтнай дээгүүр хиидэжэ, заяашадтнай харалсажа, энэ тамирай зүйлөөр үшөө ехэ амжалтануудые туйлажа, оло дахин абарга боложо ябахыетнай хүсэе!

Баясхалан ДАМБАЕВАЙ дурадхаһан гэрэл зураг