Түмэн бүхын түрүү болоо

«Урдын нааданиие яагаад hэргээхэб?», «Хапсагай барилдаанай дүрэнүүдые шудалха» гэхэhээ эхилээд, hүүлэй жэлнүүдтэ иимэ хүдэлөөн саха арад соо үргэнөөр дэлгэрээ юм  байна. Энэ нааданиие дэлхэйн хэмжээндэ гаргажа, hүр hүлдынь үргэхэ, үргэн ниитэ зондо мэдээжэ болгохо гэhэн зорилго табигдаhан байгаа. Яхадай арадай «Олонхо» эпос мянган жэлэй саана мүндэлhэн гээд эрдэмтэд тоолодог. Тэрэл үе сагhаа, магад, үшөө урид хапсагай барилдаан бии болоо гэhэн багсаамжатай. Хүнэй дайшалхы шэнжэ
шанар дээшэлүүлхэ, hүр hүлдыень үргэхэ аргатай барилдаан гээд тоологдодог байгаа. Имагтал хапсагай барилдаанай гуримуудые хэрэглэн, «Олонхо» эпосэй баатарнууд дайсадаа дарадаг байhан ха. Эпосэй геройнууд – Айын Ньургун Боотур, Мальдюу Беге, Айын Дьургытай, Эрбэхэтэй Бэргэн болон бусад Дундада дэлхэйдэ ажаhуугшадые хамгаалдаг байhан гээд түүрээгдэнэ. Саха-Яхад Улас соогоо хапсагай барилдаагаар мэдээжэ болоhон чемпионууд хэд бэ гэбэл, Максим Васильев, Юрий Андреев, Захар
Чукров, Сергей Скрябин, Семён Семёнов, Андрей Яковлев болон бусад олон. Эдэнэй амжалтые манай нютагай хүбүүн залган абаад, дэлхэйн хэмжээндэ хүргэбэ, яхадуудай эртэ урдын түүхэтэй холбоотой барилдаанда илаба гээшэ.

Түүхэhээ

Хапсагай гэhэн үгэ яхад хэлэнhээ оршуулхада, шуран, шамбай, бушуу гэhэн удхатай. Энэ урилдаан эртэ ур­дын түүхэтэй. Яхадай «Олонхо» гэhэн эпос соо түрэ найрай, мори урилдаа- най үедэ хапсагай барилдаагаар диилэhэн бүхэнүүдтэ соло магтаал үргэhэн байдаг. Яхад Уласай түрүү бодолтон Үндэhэтэнэй энэ барилдаагаа уласхоорондын шэнжэтэй, дэлхэйн хэмжээнэй болгохо зорил­готойгоор эгээ түрүүшын иимэ чем­пионат эмхидхээ бшуу.

Зарим эрдэмтэд «хапсагай» гэhэн үгэ буряад «габшагай» гэhэн үгэтэй удхаараашье, үгүүлбэреэрээшье дүтэрхы гээд тобшолно. Тиимэл ха даа.

- Хапсагай барилдаанай онсо шэнжэнь ямар бэ?

- Бэhэгүй барилдадаг. Барилда­жа байhан хүн оhолтожо, хайшан­шьеб гээд газарта хүрэhэн болбол, диилдэhэндэ тоологдодог.

Бүхын соло дуудалга 

Бухын хүзүү булгалха хүсэтэй, 
Бартахи баабгайтай 
барилдаха шадалтай, 
Буряад арадай 
түрүү баатарнуудаа 
Бүхын шэдитэ дүхэригтэ урияа! 
Хандагай, бугын 
түргэн дабхисатай, 
Хаан Гаруудиин hүртэ дэбшэлтэй, 
Хамаг олоной сүлдые үргэhэн, 
Хатуу зоригто абаргануудаа магтаяа!

Буряад-монголшуудай hүр hүлдые үргэбэ

Мүрысөөндэ 34 гүрэнhөө 174 спортсмен хабаадаhан байна. Хэм хэмжээень эли болгохын тула эдэ оронуудые нэрлэе. Европо: Фин­лянди, Беларусь, Болгари, Грузи, Итали, Македони, Турци, Ород Улас, Азербайджан, Румыни, Германи. Ази түби: Бангладеш, Узбекистан, Тад­жикистан, Иран, Казахстан, Кыргыз­стан, Туркменистан, Монгол орон, Афганистан, Пакистан, Инди. Аф­рика: Египет, Кени, Уганда, Сенегал, Ангола, Камерун, Замби, Руанда, Ре­спублика Чад. Хойто Америкэ: США. Океания: Шэнэ Гвинея.

Дэлхэйн энэ чемпионадта Саха-Яхад Уласай спортсменүүд олоороо шалгарhан, гэбэшье, гол шагналнуудыень Буряадай болон Монголой ба­рилдаашад абаhан байна.

Эсэсэй тулалдаанда 40 спортсмен хабаадаа. Манай нютагай хүбүүн БГСХА-гай магистрант Сандан Гар­маев барилдаанhаа барилдаанда hүр хүсэеэ шангадхан дабшахадаа, Яхадай мэдээжэ хапсагаист Тимур Николаевые түгэсхэлдэнь эрид шууд илажа гараа. Ород Уласай ко­мандын гэшүүдэй дунда үзэгдөөгүй ехэ үер баяр болоо. Залда hууhан зоной хүнхинэhэн, хүхиhыень дамжуулашагүй.

Илагшада гэжэ тусгаар бүтээг- дэhэн бэhэ, 05 карат бриллианттай алтан медаль, 3000 доллар хэм- жээнэй мүнгэн шан С.Гармаевта баяр ёhололой оршондо барюулагдаhан байна. Монгол ороной түлөөлэгшэ Амгаланбаатар Нямцурэн тэмсээнэй хоёрдохи абсолютна чемпион болоо. Иигэжэ буряад-монголшууд дэлхэйе доhолгобо, түбиие түбэрөөбэ гээшэ.

Үльгэрэй баатарые hануулан…

Нютагайм хүбүүн Сандан нюдэн­дэ дулааханаар харагдана даа. Би абаhаар таабайень - hургуулиин директорээр хүдэлhэн Жамсаран Цырендоржиевичые, таабайнь абые нютагтаа, аймагтаа суутай түрүү мал­шан, шогууша дорюун зантай Цырен­доржи Дашеевичэй шарайе ухаан­даа оруулбаб. Төөбиинь – Дэмбэраан (нютаг нэрэнь). Дэмбэраанай эсэгэ Зүүн Бэеын МТФ-е даагша, урилдаа- най моридые hоридог Цыренбала Цыбенов абгай hанаандам ороно. Ямар шадалтай, шанга зон ябааб даа. Мүнөө Жамсаран Цырендоржи­евич Дулма-Сэрэн Гончиковна хоёр хэнhээшье үлүүгээр баярлан, аша хүбүүгээ угтаа ёhотой. Харин Санда­най эжы Сэсэгмаагай талаар урдынь элинсэг Сэбээн таабай ламархуу хүн, үзэл үзэжэ, сэржэм үргэдэг байhан. Бэрхэ ангуушан. Сэбээнэй аша, Сан­данай таабай Сергей мүн лэ ангуу­ша хүн бэлэй. Санданай хүгшэн эжы Дарима Нимаевна Хурамхаанай аймагай Алла нютагай. Мүнөө зээ хүбүүнэйнгээ үндэр амжалтаар омо­горхон, баясан hууна ёhотой.

- Зай, Сандамни, хоюулаа ню­таг янзаар хөөрэлдэел даа. Яагаад шимнай Яхадай алта, эрдэни алмаз хуулажа абашабаш? Хапсагай ба­рилдаанай түүхэдэ нэрэшни алтан үзэгөөр бэшэгдэбэ хаяа…

- Бүри эхин классуудhаа барилда­жа захалааб. 1-дэхи класста hуража байхадаа, Хэшэгто Баировай шан­да хүртэхын түлөө мүрысөөндэ шалгаржа, медальда хүртөө hэм. 8-дахи классай hурагша байхадаа, 54 килограмм хүрэтэр шэгнүүртэ эдиршүүлэй дунда республикын чемпионадта илааб. 2018 ондо Сиби­риин федеральна округой, 2021 ондо Алас Дурна зүгэй округой барил­даанда чемпион болооб. 2022 ондо уласхоорондын сумо барилдаагаар залуушуулай дунда илаа hэм. Тиин бүхэ барилдаагаар, сумо барилдаа­гаар Ород Уласай спортын мастерай нэрэ зэргэ туйлаhанби.

- Багаhаашни эхилээд, эгээл ехээр дэмжэhэн хэд байгааб?

- Эгээ түрүүшын тренер Бальжин Доржиевич Улзытуев, нагасам Сол­бон Сергеевич Раднаев гээд барил­даанда дуратайгаар хүмүүжүүлээ юм. Нагасам гарhаам хүтэлөөд гэхээр, дахуулжа hургаhан. Тэрэ сагhаа эхи­лээд, мүнөө болотор мүрысөөнүүдтэ ошоходомнай, олзын хэрэг эрхи­лэгшэ, Арадай Хуралай депутат Ген­надий Юрьевич Доржиев туhалаа, мүнөөшье туhалhаар зандаа. Мүнөө Захааминай хоёр хүбүүдэй Биш- кегhээ илалтатай ерэхэдэмнай ур­машажа, хүн бүхэндэмнай hорилгын үедэ хэрэглэхымнай 30-30 мянган түхэриг стипенди тогтообо.

- Мүнөөнэй тренернүүд хэд бэ?

- Нима Баирович Нимаев, Ван- дан Цыдендамбаевич Базаров. Тре- нернүүдтээ ехэ баярые хүргэнэбди. Сангади бидэ хоёр нэгэ нютагайбди, ерэхэдэмнай Захааминай аймагай толгойлогшо С.В.Гонжитов 100-100 мянган түхэриг, абымни дүү Рин­чин Жамсаранович 30-30 мянган түхэриг, Үлэгшэнэй ТСО нэжээд үхэр, хони бэлэглээ.

- Зоной хэшэгтэ хүртэжэ ябанаш, золтойш даа. Тиин үшөөл саашаа оролдохо болонош. Нэгэ иимэ онсо асуудал: тэрэ олон ондоо гүрэнэй, олон ондоо яhатанай дүхэриг соо илагшын ендэр дээрэ гарахадаа, досоошни ямар мэдэрэл түрөө hэм?

- Эгээл гол баярни гэхэдэ, Ород Уласай Гимнын зэдэлхэдэ… Гоё бай­гаа. Ямар ехэ хүсэтэй гүрэнтэйбибди гэжэ hанажа байгааб. Ород Уласhаа 25 спортсмен хабаадаа. Саха- Яхадhаа арбан табан хүн, бэшэмнай Буряадhаа, Тываhаа, Хакассиhаа, Алтайhаа, Татарстанhаа.

- Би ойлгоноб: нэгэ талаараа үнэншэжэ, нүгөө талаараа үнэн- шэжэ ядажашье байгаа бэзэш, иимэ ехэ илалта туйлаhандаа. Яха­дай омогорхол – хапсагай нааданда илахадаа, үльгэр соохи баатарыень hануулжа болоош…

- Ошохынгоо урда республикын Сурхарбаанда хабаадаа hэм. Мори урилдаагаар, hур харбалгаар, барил­даагаар – гурбан нааданда. Монгол­до болоhон «Алтарганада» 2-дохи hуури эзэлээб. Монгол барилдаа­шан түрүүшын hуурида гараа. Нэгэ үгөөр хэлэбэл, миин байжа, тамираа алдангүй, ходо бэеэ таhалгаряагүй hорижо байhан ушарhаа хапса­гай тэмсээндэ илажа гарааб гэжэ hананаб. Түгэсхэлэй мүрысөөндэ киргиз, индус, яхад яhанай барил- даашадтай хүсэеэ туршан тэмсээбди.

- Бүхы дээрэнь ойлгоходо, та­миршые чемпион болгохын тула олон лэ зон хабаададаг байна. Ушар иимэhээ өөрыгөө олоной урда үритэй мэтээр hанажа ябаха саг га­рана ёhотой.

- Үнэндөө тиимэ. Найдалыень ха­рюулха хэрэгтэй. Харюусалга ехэтэй. Буряадай Арадай Хуралда бидэниие хүндэлэн ёhолжо байхадань, эгээл иигэжэ hанажа байгаа hэм.

- Зай, Сандан Баирович, Санга­ди Бальжанович, тандаа, шэнэ аза талаан, шэнэ амжалтануудые хүсэе. Борис Будаевтал адли бүхэ барил­даагаар дэлхэйн чемпион болон то­дорхотнай болтогой!

РЕДАКЦИҺАА

«Буряадай түрүү хүнүүд-2024» конкурсын номинацида Сандан Гармаев тухай хөөрөөн эгээл таара­ха. Ушар иимэhээ иимэ гаршаг доро ниитэлhэмнай удхатайшье, ойлго­сотойшье бэзэ.