«Алтан мундарга» нааданай абарга

 Апрелиин 12-ой үглөөгүүр ха­барай наран шангаар шарана. Үсэгэлдэрэй шуурганда ороһон саһан хүнгэрэг хайлана. Хүн зон олоороо Соёлой байшан тээшэ субана. Нюта­гаймнай хүбүүн 570-аад һээр шаагшад сооһоо илгаржа, илалта туйлаа, 1 сая түхэриг шагнал абаа гэһэн мэ­дээсэлдэ баярлаһанаа мэдүүлхэеэ, амаршалхаяа хүгшэн залуугүй хүл хүнгэн болонхой алхалалданабди. Тойроод баяраар халиһан шарайтай хүнүүд хүхюутэй. Жаргалаар жэргэжэ байһан нюдэнүүдынь ялалзана. Ог­торгойдо шаража байһан наран би­дэниие аяшааһан мэтэ баяртайгаар миһэрнэ. Соёлой байшанай үбэртэ ушарбайнхид зүрхэеэ хөөрэнхэй бүлэглэн, шанга шангаар хөөрэл­дэнэ:

- Агын гурбан хүбүүд түрүүлээ. Хойто-Агын Суранзан, Монгол гүрэ­ниие түлөөлһэн Хүдэрмүнхэ Хүн­хэртэ һургуули дүүргэһэн, тэрэшни ород хэлэ шудалхын хажуугаар һээр шаажа һураа гэжэ ойлгосотой, - гээд, наһатайшаг хүн хөөрэнэ.

- Угаа уһанда хаяхань һэн гү, Чин­гисэй нагаса Пушаал Сэдэб ахай бар хүсэтэй, шамбай шадалтай хүн бай­һан юм. Һээр шаалганай болоходо, хухараагүй һээрэй түлөө нилээд­хэн мүнгэнэй сугларһан хойно тэрэ хухалагдаагүй һээр нюрганайнгаа ара талада абаашаад, хуха шаагаад, абяашье гарангүй, туламтай мүнгэ абаад, гараад ябашадаг байһан юм гэлсэдэг, - гэжэ нэгэн нэмэжэ хэлэнэ.

- Чингис Батомункуев Хориин 11 эсэгын алид болохоб? - гээд асуубаб.

- Баатаржаан харгана угай юм даа. Айлай арбан үхибүүдэй эгээн одхон хүбүүн гээшэ. Жамьянболодойхи та­бан хүбүүтэй, табан басагатай. Чин­гисэй нарай нялха найма һаратай байхада, Валя эжынь гэнтын аюулда орожо, наһанһаа нүгшөө һэн. Сэсэг­ма Сэбжэд хоёр эгэшэнэрынь энэ хүбүүе хүн болгожо үндылгэһэн гээ­шэ. Чингис Сэсэгма нүхэртэеэ гурбан хүбүүдэй аба эжы гээшэ. Үнэр баян ажаһуудаг даа, - гээд харюусаба.

Абарга баатартаа магтаал соло дуудалга тайзан дээрэ эхилбэ. Ага, Могойтоһоо, Дулдарга, Үзөөнһөө, Шэтэ, Үдэһөө айлшад буугаа юм. Тэдээн соо Чингистэй ана-мана ту­лалдадаг һээр шаагшад, һоригшод, һанаагаа зобоошод (болельщики), түрэл гаралнууд, аба эжынь анда нүхэд, нютагаархид олоороо сугла­раа.

Чингис Батомункуев, мүн тэрэнэй һурган һоригшо Зоригто Галсанов хоёр уригдажа, тайзан дээрэ гараба.

Дуулга малгайтай, баатарай хуб­саһатай Чингис Батомункуев багжагар баатар тайзан дээрэ һайхашаама гоёор харагдана. Тэдэ хоёроо улад зон нэрьемэ альга ташалгаар угта­ба. Ушарбай нютагай дарга, Могой­тоһоо, Агаһаа ноёд һайд үгэ хэлэнэ, үреэл үргэнэ, бэлэг барина.

Уяраад, нюдөөрни нулимса гүй­нэ. Бодолгото болоноб. Түүхын хуудаһа иранаб.

Алдар суута Бабжа Барас баатар сэрэгшэдтэеэ манай нютагаар гүйлгэжэ ябатараа, эгээн түрүүшынхиеэ ородуудтай уулзаһан юм гэхэ. Даб­шалжа һуугаад, тамхияа андалдажа татаад, эб нэгэтэй ажаһууя гэжэ хэл­сэһэн гэхэ. Уулзаһан нютагаа Ушар­бай гэжэ нэрлээд, дабаан дээрэ хүрэ­тэр ород сэрэгшэдые шиидхэһэн, тэрэ дабаагаа Мир гэжэ нэрлэһэн юм ха.

Манай газар уһан дээрэ, мүргэжэ байдаг Саста уулын хаяада, Ушарбай нютагтамнай Бабжа Барас баатар мэтэ Чингис Абарга баатар мүндэлбэ гээшэ.

“Алтан мундарга” гэһэн һээр шаалгаар уласхоорондын тэмсээн­дэ 570 хүбүүд һээр шаажа эхилээд, һагшагда-һагшагдаһаар, түгэсхэлэй шатада 15 хүбүүд үлөө һэн. Үшөө шобторо-шобторһоор, Агын тойро­гой Ушарбайн Чингис Батомунку­ев, Хойто-Агын Суранзан Дондоков, Монгол Уласай Хүдэрмүнхэ гурбан үлөө бэлэй. Чингисэй һээрээ баряад шэбшэжэ зогсоһые, һээрээ шаагаад, Абарга баатар болоһые бүхы дэлхэй дүүрэн сэнхир дэлгэсээр харуулаа бшуу.

Нэгэ хэды асуудалда харюусахы­ень Чингистэ хандабаб.

- Тиихэдэ, тайзан дээрэ гансаа­раа үлөөд, юун гэжэ бодожо байгаа һэмши?

- Бодолгото болоогүйб. Бурхад­таа, нютагайнгаа сахюусадта зальбарааб, зүн мэдэрэлдээ найдааб. Һээрээ шэлэхэдээ, өөртэмни дүтэ- хэнэ байһан һээр абаад, хаахануур барихаар бэ, яагаад шаагаа һаа дээрэб гэжэ һээрээ шэнжэлээб. Ху­халжа шадахаб гэжэ сэдьхээд, һээрээ хэды дахин хэмнэжэ, нюдарга һээр хоёрой хоорондохи зай тэнсүүлээд, хүсэлжэ-хүсэлжэ шаагааб. Гэнтэ мэ­дэхэдээ, мухариса унашаһан байгааб. Нээрээ хухалжархёо гээшэ гүб гэжэ этигэжэ ядажа байгааб. Хүнүүдэй амаршалхада, этигээб даа.

- Дуулга малгай, баатарай хубсаһа үмдэхүүлхэдэ, сэдьхэлшни хүдэ- лөө гү?

- Сэхыень хэлэхэдэ, зүрхэмни лүг- лүг гэжэ доһолжо байгаа һэн. Үн­дэрэй үндэр дабаа дабажа, орьёл үндэр уула дээрэ гараһан шэнги байгаа һэн. Зориһоноо бэелүүлбэб, һанаһандаа хүрэбэб гэһэн бодол толгой соомни байгаа.

- Мүнөө урдаа ямар түсэб таби­набши?

- Ушарбайдамнай энэ жэлэй Са- гаалганда 23 хүбүүд һээр шаажа бай­гаа һэн. Мүнөө үшөө олон болохо байха гэжэ найданаб. Буряад эрэ хүн бүхэн һээр шааха дуратай байдаг. Туршаад үзэхэм гэһэн хорхойдо эзэ­лэгдэдэг. Һээр шааха дуратай залуу­шуулда туһалхаб гэжэ зорилго урдаа табинаб. Хүн зон һээр шаалгые го­ёшоодог, һонирходог, хараха дура­тай байдаг. Хүнүүдэй анхарал тата­ха, шаажа туршаха дуратайшуулые дүхэригтөө суглуулха, Һээр шаалган нааданиие олоной үзэмжэдэ дэлгэрүүлхэ гэжэ бодоноб.

- Хани нүхэршни, хүбүүдшни хэн гэжэ нэрэтэйнүүд бэ?

- Нүхэрни Сэсэгма гэжэ нэрэтэй. Ехэ хүбүүмни - Денис, долоотой, ду­нда хүбүүмни - Данил, дүрбэтэй, бага хүбүүмни - Дугар, үенһөө үлүүхэн наһатай.

- Абарга баатар Чингис, буряад арад зонойнгоо хайра хэшэгтэ хүртэжэ, үреэлэй үгэнүүдтэ дали­жажа, аза талаантай, зол жаргалтай ябаарай даа!