Талын нюусанууд

НҮҮДЭЛ

Талын гүн руу буряадуудай нүүжэ ошоһон түүхэ олон янзатай байха. 1727 ондо Ород ба Хитад Уласуудай хоорондо хилэ бодхоогдотор талын нүүдэлшэд баруун захаараа мүнөөнэй Красноярскын хизаар хүрэдэг һэн. Хилэ хаагдахадань, олон гэр бүлэнүүд тэрэнэй хоёр талада үлөө һааб даа. ХХ зуун жэлэй эхиндэ болоһон ехэ нүүдэл яһала гашуудал­тай байха. Хубисхалай, мүн Эрхэтэнэй дайнай үймөөн олон буряадуудай урагшаа гараха шалтаг болоһон юм. Тиихэдэ олон аха дүүнэр, түрэл гарал­нууд гэр бүлөөрөө гаража ошоһон гээшэ. Хэды тиибэ яабашье шуһа мяхан түрэлнүүд хилын хоёр талада үлэжэ, дахинаа уулзаха хубигүй байгаа. Хойноһоонь дахаһан зонһоо таһарха гэжэ нюуртаа мэнгэтэй басагаяа ор­хижо ошоһон гэр бүлэ тухай хөөрөө шагнахадаа, хүнэй зүрхэн яншангүй байха аал? Иимэ зүрхэ хүдэлгэмэ хөөрөө хүн зон өөрынгөө толгойһоо абажа зохёожо байгаагүй ёһотой...

...Минии шэнэ танилнуудай хуби заяан яһала барагтай. Гэрэй эзэн Пүрбэ эндэ, Дорнодой талада түрэһэн. Наһанайнгаа хүсэхэдэ, эндэ­хи буряад басага Басагмаае һамган болгоһон юм. Зүблэлтэ гүрэнэй һалан һандархаһаа урид эндээ, Са­гаан Обоо нютагтаа хамтын ажахыда хүдэлдэг байгаа. Харин СССР-эй бу­тархада, үмсэдөө ажаллана.

«Мал адууһа хаража үсхэбэрилхэһөө ондоо ажал хэжэ шадахагүйбди», - гэжэ Пүрбэ хэлээд, энеэбхилнэ.

Бүхы гэр бүлөөрөө тэдэнэр ажал­ша бэрхэ зон даа. Урданайнгаа зан­шал сахин, тэрэнээ ажабайдалаа зохёоходоо хэрэглэдэг гансахан айл гэжэ һанамаар.

БУРЯАД АРАДАЙ АМИДЫ МУЗЕЙ

Монгол ороной ниислэлһээ зүүн тээшэ 750 модо гаталжа ябахадаа, буряад арадай ажабайдал, мүн түрэл хэлэн тухай һанаата болоо һэм. 2014 ондо Агуу Чингис хаанай тоонто Хэн­тэйн аймагай Дадал сомон хүрөө бэлэйбди. Тэндэ ажаһуудаг буряа­дууд ехэнхидээ халха хэлээр дундаа ярилдадаг юм. Харин Пүрбын гэр бүлэдэ жэнхэни буряадаараа дундаа зугаалнад. Тиихэ мүртөө тэдэнэй 3 басагад хүрьгэдынь халха монголоо жэншэдгүй мэдэнэ.

Ород Уласһаа айлшаар бууһан бидэ хэлэхэ үгэеэ бэдэржэ, һанаашалжа байжа хөөрэлдэнэбди. Шуһа мяхаараа нэгэтэй Агын та­лын буряадууд ХХ зуун жэлэй эхин­дэ гаража ошоһон Дорнодой аха дүүнэрһээ ондоохон аялгатай гэжэ адаглабаб. Жэшээнь, манай буряаду­уд холодильник гээшэеэ холодиль­ник гэнэбди. Монголшууд тэрэнээ «хүргөөгшэ», харин монголой буряа­дууд «хүлдөөгшэ» гээд нэрлэнэ.

Ёһо заншалаа, хэлэеэ тэрэ зан­дань үлөөжэ, хэрэглэжэ ябаһан ай­лайхитай уулзажа гайхаад, ажабай­далдаа хэрэглэхэ эд барааень хаража, сэдьхэлдээ омогорхол түрүүлнэбди.

- Тусхай хэрэгсэлээр ажалаа бүтээхэдэ бэлэн ааб даа. Һайн юу­мэндэ хүн гээшэ түргэн һурадаг ха юм. Эдэ хэрэгсэлнүүдтэ зүрхэ сэдьхэл үгы гэжэ һанадагби. Харин өөрын га­раар юумэ бүтээхэдээ, бүхыгөө шэн­гээнэш. Энэ тэмээнэй тэргэдэ саха­риг дархалха гээд, гар хүрэнэгүй. Ходол сүлөөгүй үдэр бүриингөө ажа­лаа хэһээр, – гэжэ хэлээд, гэрэй эзэн һанаа алдан, аргааһатай тэргэ газаа тээшэнь түлхижэ гаргана.

Хойноһоонь гаража, зураг абаха гэхэдээ, арай һүүлдэнэб.

- Нара өөдэнь буулгаха хэрэггүй, тэндэһээнь сохи, - гэжэ тэрэ намда ухаа заажа үрдинэ.

Тэрэнэй хойноһоо гүйдэлөөрөө ябаад, арай гэжэ үрдинэб. Тэрэнэй ямар ехэ зосоохи элшэ хүсэтэй хүн гээшэб гэжэ гайхажа баранагүйб. Юушье хэхэдээ, тэрэ дуратайга­ар, энеэдэ наадатайгаар ажаллана. Аяар 50-яад жэлэй туршада үмхиржэ таһархагүй аргамжа бүтээхын тула ямар амһартада хэжэ, арһаяа дэбтээ- хэ тухай хөөрэнэ.

Юу аяар 50-яад жэлэй туршада хэрэглэхэ ооһор болохоб даа гэжэ бодоһоор байтараа, өөрынгөө эжы тухай һанаадхибаб. Эжымни юушье хэхэдээ яаралгүй, зохидоор бүтээдэг бэлэй. Өөрынгөө эжын бүтээһэн эд бараа мүнөөшье бидэ хэрэглэдэг гэ­эшэбди.

БУРЯАДУУДАЙ ХАХАСАЛГА

- Гэртэ ороёл даа, - гэжэ Пүрбэ ахатан дахуулба. Гэрэйнь ханые дүүрэн фото-зурагууд шэмэглэ­нэ. Дээдэ гарай мэргэжэлтэ зураг абагшад тэрэнэй ажал атаархан байжа үзэхэ байха. Саана талынь таһалгада бурханайнь гунгар­баа. Холын харгыда гарахаһаа урид бурхандань наманшалан мүргэбэбди. Пүрбэ шала дээгүүр өөрөө дархалһан, мүн эсэгэһээнь үлэһэн хоёр эмээл дэлгээбэ.

- Энэ эмээл би өөрөө дархалааб. Хуһан модоор хэгдээ, арһыень баһал өөһэдөө элдүүрилээ гээ­шэбди. Шэнээр хэгдэһэн эмээл энэ хуушан эмээлдэ адли болгоо­хоёо һананаб, - гээд, үшөө иигэжэ хэлэбэ, - тээмэндэ телевизорээр буряад дархан тухай зураглал ха­раа һэм. Тэрэ буряад хутагануудые дархалдаг (Жигжит Баясхаланов ха даа). Тэрэ дарханда минии гуйлтые дамжуулха гүш?

- Заатагүй дамжуулхаб, - гэжэ үгэеэ үгэбэб.

Харгыда гарахаһаамнай урид Пүрбэтэн бидэндэ гарай бэлэгүүдые барюулба. Газаа га­рабабди. Наран гэжэ амаргүй шангаар шарана. Һанажа яба­хаяа зурагаа абхуулнабди. Хоо­лоймни бүглэршөөд байна. Талын нүүдэлшэд зосоохи үнэн байдалаа харуулхагүй гэжэ оролдодог гээ­шэбди. Тэбэрилдээд лэ тарабабди. Урдамнай хүлгөөтэй ажабайдал­най хүлеэнэ.

Норжима ЦЫБИКОВА

Булат БАДМАЕВ хэблэлдэ бэлдэбэ