Талын нюусанууд. «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай шэнжэлхы удхатай аяншалга

ПҮРБЭ

Хонишоной буусада байрлажа үзэхэ гэһэн үнинэй хүсэлөө мэдээжэ дуушан Амараа нүхэртөө дуулгахадамни, зунай эхин хаһа байгаа. Тэрэ нүхэрни: «Сагаан Овоо нютагта жэлэй ямаршье сагта Пүрбэ ахатан угтан абаха, хүлеэжэ байна», - гэжэ дуулгаһан юм. Аяар 700 модо хэмжээнэй харгыдаа ямар хүнтэй ушархаяа байһанаа бодолгото, һанаата боложо ябаа һэм. Үнэн дээрээ тэрэ юрын һайхан зантай, хөөрэлдэхэдэ, тааруу зохид, ажалша бэрхэ хүн байба.

Бүхы юумэеэ өөрынгөө хоёр гараараа бүтээжэ урладаг байһаниинь һайшаагдаба. Гэрэйнгээ эд бараа, моринойнгоо тоног зэмсэг болон тэргэ түдэгыень хуу бүтээнэ. Табан хушуу малаа һайн үдхэнэ гэжэ хэлэлтэгүй даа. Энэ ажалынь шуһа мяхандань шэнгэнхэй, түрэхэ гарахаһаа һайн мэдэхэ юм даа.

Пүрбын элинсэгүүд Агын талаһаа Дорнод нютаг ХХ зуун жэлэй эхеэр зөөжэ ерэһэн байна. Ород Уласта эрхэтэнэй дайн һүжэржэ, үшөө тиихэдэ суутай Цин ехэ гүрэн бутаржа байһан үе саг. Бүлэг зон урагшаа нүүжэ ябатараа тогтоогдоод, һөөргөө эрьехэ баатай болоһон юм. Бусажа ябахадань, Дорнодой талада эгээл урдахи тэргынь мөөри ходорон унажа, эндэ түбхинэхэ тэмдэг гэжэ тэдэ ойлгоо. Буряадуудые дахуулжа ябаһан удамаршаниинь VIII-дугаар Богдо гэгээнһээ эндэ нютагжаха тухай газар эрижэ абаһан юм. Тэрэ удамаршандаа амаргүй томо хүшөө түб талмай дээрэ табинхай. Пүрбэ нүхэрнай эндэ, Дорнодой талада, түрэһэниинь мэдээжэ. Түрэһэн абгынгаа гэр бүлэдэ үгтэжэ үргэгдэһэн юм. Үри бэегүй аха дүүнэртээ өөрынгөө хүбүү үргэжэ, тэрэнэйнгээ уг залгаха һайхан заншал буряад арадта байгаа. Үри бэе үргэжэ абаһан айлда саашадаа олон хүүгэд түрэдэг һэн. Энэ тала үргэн тэнюун даа. Талын дундахи нуурнуудай захаар хужар сайжа гаранхай.

ТАЛЫН ХҮТЭЛБЭРИ

Талын уудамда 3-дахи үдэрөө улаан нараяа угтабабди. Пүрбэ мори барижа тохобо. Мориндо мордохонь үлөө. Ядамаггүй мориной эмээл дээрэ гаража һуубаб. Талын гүн руу моридоо табибабди. Зүүн гараараа жолоогоо баринаб, харин баруун гартаа телефоноо бажуужа, зураг абаха һэдэлгэтэйб. Хажуудамнай Сэрэнжэб аха ябалсана. Эмээл моритой гурбан яаралгүй бэлшэжэ ябаһан хони ямаадай һүрэг тээшэ ябанабди.

Үхэр мал хужартай газарта ургаһан ногоо эдихэ дуратай. Һүүлэй үедэ уларилнай ондоо болоо, дулаан шэнги. Гэбэшье хүйтэн үдэрнүүд болодог байха.

Эндэтнай хуурай, шииг багатай. Нарандаа дүтэ байнад, тиимэһээ хүйтэн балай болодоггүй гү?

Магадшьегүй....

Минии унажа ябаһан морин турьяна, ходол хажуу тээшээ хадуурхаяа һанана. Тэндэ тэрэнэй эжэл болоһон һүрэг ябана ха юм даа. Холын Ород Уласһаа айлшанай буугаагүй һаань, мүнөө тэрэ адуундаа налайжа ябаха һэн.

Адуу малайнгаа тоо яажа гуримшуулхаб? Тала дайда хэды үргэншье һаа, хэмжээтэй ха юм? Бэлшээри хүртэдэг гү?

Ойлгожо ядаха юумэн үгы. Олон адууһа малтай болобол, ажалынь ехэ, үсөөн малтай байбал, ажамидаралдаш хүртэхэгүй. Тиимэһээ өөрыгөө хангажа байхаар шадал соогоо табан хушуу малаа үсхэбэрилнэбди. Бидэ бүхы ажалаа өөһэдөө, өөрынгөө гараар хэнэбди. Түрэл гаралнууднай гансал хамһалсадаг. Эхэ малдаа, тулюур хони ямаадтаа үбһэ бэлдэдэг гээшэбди. Бэлшээри гээшэ бүхы амитадта хүртэдэг даа. Тэрэнэй талаар бэрхэшээл байхагүй.

Малайнгаа ондоо һүрэгтэй худхараа һаань, яадаг гээшэбта? Тэдэнээ яажа илгадаг?

Үхэр мал өөһэдөө буусадаа бусадаг (Юугээ асуунаб даа гэжэ гайханги).

Иигэжэ хөөрэлдэжэ байтараа, ондоо түбиһөө бууһан хүн шэнгеэр өөрыгөө һанабаб.Үсэгэлдэр хони манаха һэдэлгэмни хооһоор һалаа. Тэмээнүүд хада газар гарадаг, энэ үедэ тэдэнэй “инаглаха” саг гэжэ ойлгобоб. Энэ талын амитад, суута Пржевальскиин адуун, хоёр бүхэнтэй тэмээн (бактериан), мазаалай (баабгай), зээрэн һэрюун таатай газар бэдэржэ, хада тээшээ тэгүүлдэг юм байна.

Хэды толгой бэлшэнэб? 300 толгой гү? – гэжэ хони ямаадай тоо толгой лабланаб.

1000 толгой бэлшэнэ, - гэжэ Пүрбэ энеэбхилнэ.

Хүбэн сагаан үүлэд мэтэ, мүн хөө хара амитад талаар дүүрэн таража бэлшэнэ. Олон аялгата дуун аяар холуур зэдэлнэ. Бидэ эрьелдэжэ, гүбээгэй захада тиирэжэ байһан адуун һүрэгтэ дүтэлбэбди. Хэдэн азарга адуун халуун наранһаа бэеэ абаржа байнад. Минии унажа ябаһан мори адуундань табихамнай. Пүрбэ эмээл, хазаарыень абажа, авто хүлэгтөө тээхэдэнь, морин турьялһаар, инсагаалһаар, һүрэгтөө гүйжэ ошобо. Тэдэнэй хэлэ мэдэдэг һаа гэжэ һанабаб.

Энэ гүбээгэй оройдо гаража шадаха гүш? – гэжэ Пүрбэ Самбуевичһаа асууна.

Тиишээ машина ядамаггүй гарана. Тэндэһээ үзэсхэлэнтэ гоёор, буряад гэр бүлын ажаһуудаг тала дайда нэмжын харагдана.

Багахан горхотой үргэн тала - энэл даа манай түрэһэн тоонто нютаг. Хүн зоной ерэхэдэ, эндэ гаргажа, талаяа хаймадан харуулдаг, зураг абахыень заажа үгэдэг гээшэб, - гэжэ хэлээд, дуугай болоод, холые шэртэнэ.

НҮҮДЭЛШЭНЭЙ ЭД ЗӨӨРИ

Энеэдэтэй, хүхюун зугаа дэлгэжэ ябадаг нютагайнгаа суута хүн тухай бусаха замдаа Пүрбэ хөөрэнэ. Өөрөө тэрэ хүнһөө дутуугүй шог зугаа дэлгэдэг хүн гээшэл даа.

Юундэ иимэ олоор ямаадые үсхэнэ гээшэбта? - гэжэ дахин асуудал табинаб.

Бүхы һүрэгэйнь 3-ай нэгэ хубинь ямаанууд.

Нэгэдэхеэр, энэмнай һайн дахуулшад. Хоёрдохёор, ямаадай нооһон эрилтэтэй. Хаа-яанаһаа наймаашад ерэжэ, нооһо худалдажа абадаг. Ехэ, багашье һаа, гэр бүлын һанда мүнгэн ороно, - гэжэ Пүрбэ хэлэнэ.

Дэлхэй дүүрэн мэдээжэ дулаан хубсаһан ямаанай нооһоор нэхэгдэнэ. Гэрэй хажууда дүтэлхэдэмнай, эхэнэрнүүд шадамар бэрхээр хониной мяха эбдэжэ байба. Тэрэ зуура Пүрбэ ута гэгшын ооһор харуулна. Нэгэ бухын арһанһаа нарииханаар зүһэжэ, иимэ ооһор бүтээдэг юм байна. Тусхай хэрэгсэл дээрэ бүтээгдэһэн юумэндэл аяг шара һайхан үнгэтэй. Хүрэнгэтэй модон торходо хэжэ эдеэшүүлһэн арһан иимэ болодог.

Арһаяа заатагүй модон торхотой хүрэнгэдэ эдеэшүүлхэ хэрэгтэй. Түмэр амһартада хэхэдэ, үнгэниинь муухай болодог. Үшөө хуухан амһартада хэжэ болоно, - гэжэ Пүрбэ хэлээд үшөө иигэжэ нэмэнэ:

Нэгэ бухын арһанһаа 30-аад метр аргамжа гарана. Энэмнай таһарангүй, 10-аад жэлэй туршада хэрэглэгдэхэ юм.

Удаань бидэ тэдэнэй гараж руу алхалнабди. Тэрэ томо байшан дотор тэрэнэй эгээл үнэтэй, омогорхомоор юумэн – тэргэнүүд хадагалагдана. Амарсанын суута клиптэ буулгагдаһан тэргэнүүд даа. Ороходомнай, амаргүй ехэ сахаригтай хэдэн тэргэ хаяагаар жэрылдэнэ.

Эдээниие өөһэдөө хэнэ гүт? – гэжэ гайханаб.

Өөрөө. Ходол дархалжа байха саг олдоногүй. Үдэр бүриин ажал гэжэ дууһахагүй. Иимэ тэргэнүүдые 100-200 жэлэй саада тээ хэдэг байгаа. Мүнөө сагта түмэр агта хүлэгтөө ашаад ябахаар ааб даа. Эдэнээ хаяха зүрхэн хүрэнэгүй.. Саашанхи үедөө дамжуулха хэрэгтэй. Томо тэргэдэ тэмээ, үхэр, үнеэшье хүллэхэдэ болоно. Эдэнэй дунда эгээл шэрхинь тэмээн гээшэ. Аяар 10-аад үдэр уһагүй ябаха шадалтай амитан ха юм. Харин уунаб гэхэдээ, нэгэ дороо 100-гаад литр уһа уужархиха, - гэжэ Пүрбэ хөөрэхэ зуураа мүн лэ өөрөө бүтээһэн эмээлнүүдээ харуулна.

Газаа гарахадамнай, Баатарсүх урга бэлдэжэ байба. Хони ямаадаа, адуу малаа талада бариха арга - урга гээшэ. Энээн тухай Никита Михалков «Урга» гэжэ фильм буулгаа һэн. Урга бүтээхэнь тиимэшье бэлэн бэшэ байба. Нарин аад, ута модо оложо манахын хажуугаар тэрэнэй үзүүртэ тусхай хэрэгсэл бүтээнэ. Тэрэнээ халуун галда халаажа байгаад дархална. Найдамтай ургатай болоһон хойноо һүрэгһөө адуу, хони, ямаа барижа болоно.

Энэ ябажа ябахадаа, Болортуяагай хойноһоо дахажа, монгол гэртэ оробоб. Тэрэ хилээмэ барижа байба. Зууха соо гал дүрэнэ, дээрэнь багахан нүхэн, тэрээн дээрэ багахан тогоон. Тогоон соогоо эһээгдэһэн талхаяа хээд хабхаглажа, дээрэһээнь халуун сог адхана... Иимэ аргаар хүнэй хилээмэ барихыень анха удаа харабаб. Үдын хоол бариха саг дүтэлбэ. Томохон түмпэн соо бүхэли мяхан шанагдана. Түүхэй эльгэн. Гэрэй эзэн эхэнэр Басагмаа манда хандажа:

Танай тэрээгүүр түүхэй эльгэ эдидэг гү?» - гэжэ асууна.

Эдинэ даа! – гэжэ харюусанаб.

Тэрэ зуура Басагмаа аргалай унайн утаанда мяхаяа утана. Аргал — үхэрэй хатаһан шабааһан. Талын нүүдэлшэд энээгээр галаа түлижэ, гэр байраяа дулаасуулдаг. Унхилжа дүрэһэн аргал унай гэдэг. Иигэжэ мяха утажа байхыень мүн лэ түрүүшынхиеэ харанаб. Утаһанай удаа мяхаяа хүргэгшэдэ хэжэ хадагална. Урдандаа хүргэгшын үгы байхада, мяхандаа утаанай үнэр оруулжа, аляаһанһаа аршалдаг байһан юм. Утаһанай һүүлээр мяхаяа хатаажа борсолдог байгаа. Энэмнай мүнөөнэй «доширак» шэнги болоно даа. Халуун хилээмэн, мүнөө гаргагдаһан мяхан. Садатараа эдеэлээд, аалин намдуу хөөрэлдөөн.