«Хоёрдохи» эсэгэ

 Тэрэ гэһээр бидэ хоёр ходо уулза­даг боложо, ямар һайхан инаг дуран бидэ хоёрой сэдьхэл зүрхыемнай холбоо гээшэ һэм? Гайхалтай һайхан! Мойһоной сэсэглэһэн үедэ Сэлэнгэ мүрэнэй эрье дээгүүр бэе бэедээ нэнгэжэ, гарнуудаа шан­гаар адхалсан ябахадаа, Дондог Улзытуевай шүлэгүүдые сээжээр, өөрөө уяржа байгаад, намда зорюул- жа уншахадань, минии нюдэн соо эжэлүүдгүй нёлбоһон монсогойржо, хоёр мүрһөөнь дүнгэжэ баряад:

-Гүнсэмаа! Шимни багша бэшэ, зүжэгшэн болохо байгааш, - гэхэдэм­ни:

-Би багша болохоб! Гайхамшагта һайхан, уян нугархай буряад хэлэ­нэйнгээ гүнзэгы удхые, гүн баялигые ерээдүйнгөө үетэндэ Дондог Улзыту­евай шүлэгүүдээр дамжуулан, сэдь­хэлыень далижуулхаб, баяжуулхаб! – гэгшэ һэн.

Ямар һайхан хаһа байгааб даа, залуу наһанаймнай хаһа. Охин дунда ябаһан бидэ сагай ошоһые мэдэнгүй, урагшаа, сэбэр сэлмэг, арюун һайхан амидарал тээшэ тэгүүлжэ ябаабди.

Зунай эхин һарын дулаахан һүни һарын гэрэл доро Сэлэнгэ мүрэнэй эрье дээгүүр хоюулаа сэнгэжэ ябаха­даа, анха түрүүшынхиеэ: «Би шамда дуратайб!» – гэжэ нангин үгэнүүдые сэдьхэлээ нээжэ хэлээд, һаншаг дорохононь үнэсөө агша һэм. Гүнсэмаамни намда нэнгэжэ, томо хара нюдэн соогоо баярай нулимса мэлмэрүүлээд: «Би шамда дуратайб!» – гэжэ шэбэнээд:

«Шинии мүшэн минии мүшэнтэй тохёогоо,

Шэбэнэжэл ябанаб гансал шама­яа зосоогоо.

Шинии мүшэн минии мүшэнтэй тохёогоо,

Шэдитэ дуранай ошо бадарган носоогоо...», – гээд, инаг хайра дуран тухайгаа шүлэглэн хэлэһэн үгэнүүдынь мүнөө хүрэтэрөө шэхэн соомни соностоһон зандаа.., - гээд, Аюур Нимаевичай зангирһан хоолойнь шэшэржэ, һанаа алдаад, сэдьхэлээ хүдэлгэһэндөө аягүйрхэн, дуугай болошобо (Эдэ мүрнүүдые Аюур Нимаевич түрэлхи хэлэн дээ­рээ нэгэшье алдуугүйгөөр хэлээ һэн).

«Тэрэ Гүнсэмаань мүнөө үгы ха юм даа», – гэһэн бодол Дулмын толгойдо орожо, шаналһан мэдэрэлдэ абтаад, Аюурай уушхархыень хүлеэжэ һууба. Аюур Дулма тээшэ эрьежэ:

-Намайе хүлисөөрэйгты, хүнэй сэдьхэл уян болошодог юм байна. Энэ сагнай орой болобо ха даа. Ии- гээд басагамни ерэхэ дүтэлөө ёһотой. Хото соогуур хамта ябаха гэлсээ һэмди, - гээд, сагаа хараба.

-Аюур Нимаевич, танай һонин хөөрөө шагнажа уярбаб. Һайн бэлэйт даа, баяртай, - гээд, шэнэ танилайн­гаа сэдьхэлэйнь байдал ойлгоһон Дулма хүндэ сүүмхэеэ гар дээрээ абажа, һууриһаа бодобо.

-Баяртай, Дулма! Намайе анхаржа шагнаһандатнай би баярлааб. Намда хөөрэхэ юумэн бии. Дахин уулзахаб­ди гэжэ найданаб, - гээд, Аюур Нима­евич бодолдо абтан, һандали дээрээ гансаараа үлөө һэн. Амидарал тухайгаа саашань Дулмада хөөрэхэ хүсэлтэй байбашье, Гүнсэмаагаа һанахадаа, уяралынь хүдэлжэ, Дул­мын анхарал һамааруулха хүсэлтэй басагаяа дурдажа, сагаа хараһан байба ха юм.

Хэдэн хоногой үнгэрһэн хойно Дулма дахин Аюуртай уулзаба. Аюур холоһоо Дулмые танижа хараад, баярлаһандаа зүрхэеэ хөөрүүлжэ, урдаһаань угтан, хүл дээрээ яаралтай бодобо. Ойро зуурахана соо харил­сажа, сэдьхэлээ нээжэ, бодолнуу­даараа хубаалдахадаа, хүн зон бэе бэедээ дадажа, хуушанай танил мэтэ болоод, дахин уулзахые хүсэдэг ха юм. Энэ удаа Аюур Нимаевич хэзээ, хаанаһаа Дулмые гаража ерэгшэ ааб гэжэ хүлеэжэ һууһан байба.

-Сайн, Дулма! Һаянай яагаа харагдаагүйбта?

-Аюур Нимаевич, сайн байна! – гээд, Дулма хажуудань зэргэлбэ. – Би амаралтада гараад, хүдөө нютагаа ошоод ерээб. Та һайн байна гүт?

-Би бараг даа. Амаралтада гараа ха юмта даа. Би таниие хүлеэгээб. Хүдөө нютагаар бүгэдэ һайнууд гү?

-Һайнууд байна. Бороо хуратай...

-Хүдөөдэ бороо хэрэгтэй, - гээд, Аюур Нимаевич тэнгэриин шарай адуулжа һууһанаа Дулма тээшэ эрье­жэ:

-Таниие харахадаа баярлабаб! – гэжэ Аюур зүрхэеэ хөөрүүлэн хэлээд, - Хэдэн хоног соо таниие үгылөөб. Амаралтада гарахадатнай, уулзаха аргамнай хомор болохонь гү? – гээд, һанаата болобо.

-Даб дээрээ иишээ байхаб. Гэртээ заһабари хүүлэхэ һанаатайб, - гээд, Дулма дуугай болобо. Дахин уулзаха аргатай болоһондоо Аюур баярлажа:

-Заһабари хэхэ - һайн хэрэг. Юу ядахабта даа, юумэн элбэг болонхой. Тээсгэн танда өөр тухайгаа хөөрэжэ, шалаагаагүй бэзэб? – гэжэ асуугаад, Дулма тээшэ хараад абаба.

-Үгы, үгы. Намда һонин байгаа. Саашань хөөрэгты, би шагнахаар бэлэнби, - гэхэдэнь, Аюурай нюдэнэй урда үнгэрһэн сагуудынь эрьежэ бусахадал гээд, дуугай һуутараа, хоо­лойгоо заһажа:

-Гүнсэмаа бидэ хоёр дээдэ һургуулияа дүүргэмсээрээ, түрэ найршье хэнгүйгөөр айл бүлэ болоо һэмди. Минии талаһаа хүн байха бэшэ.

Гүнсэмаагай түрэлхидтэеэ намайе танилсуулха гэхэдэнь, хүүгэдэй гэртэ ехэ болоһон үншэн амитан ямар абари зантай байха юм гээд, басага­яа хорижо, бидэ хоёрые хахасуулха гэжэ оролдоо һэн. Гүнсэмаамни түрэлхидэйнгөө үгэдэнь орожо үгөөгүй. Өөһэдөө шиидээд, гэрлэл­гын байшан хоюулханаа ошожо, хуулиин ёһоор айл болоо бэлэйб­ди. Дээдэ һургуулияа дүүргэһэн бидэ хоёр ажаллажа эхилбэбди. Гүнсэмаамни багшалаа, би – заводто инженерээр... Заводһоо даб дээрээ гэжэ үгэһэн хамтын байра соо нэгэ уйтахан таһалга үгэхэдэнь, заһабари хэжэ шэрдээд, сагаадаад, чемодануу­даа баринхайнууд зөөжэ ороо һэмди. Гүнсэмаагайнгаа түрэлхидтэйнь уулзаашьегүй, танилсаашьегүйб. Хажуу тээһээ хорюулха бүреэ хүнэй харилсаан улам бэхижэдэг, хориһон зонһоо холодохые оролдодог ха юм, - гээд, Аюур дуугай болоһонойнгоо удаа: - Бидэ хоёр бэе бэедээ дуратай­нууд байгаабди! Үдэшэлэн ажалһаа ерээд уулзахадаа, ямар ехээр баярладаг, хүхилдэдэг байгаабибди. Нэгэл үдэрэй туршада хахасаһан аад, бүхэли һараар хахасаһандал, бэе бэеэ энхэржэ уулзахабди. Иимэ дулаахан анхарал бэе дээрээ үзэжэ һураагүй би агаарта хөөрэһэндэл бологшо һэм.

Нэгэтэ Гүнсэмаагайнгаа хээлитэй болооб гээд, томо хара нюдэнүүдээ ялалзууланхай орожо ерэхэдэнь, ямар ехээр баярлаа һэнбиб?! Манай инаг хайра дуранай гэршэ - Сэлэнгэ мүрэнэйнгөө эрье дамжан, сэдьхэл­най баяраар халинхай, ниидэхэһээ абан гэшхэлээ бэлэйбди. «Баса­ганай гараа һаань, хэн гэжэ нэрэ үгэхэбибди? Али хүбүүнэй гараа һаань...», – гээд, энеэлдэжэ, хүхилдэжэ байгаад тоосолдоһон гээшэмнай. Тэрэ сагнай элихэнээр һанагдана, - гээд, Аюур гүнзэгыгөөр һанаа алдаад, – Нимгэхэн сагаан платитай, гүлмэр залуухан Гүнсэмаамни...

Хара сагаан хоёрой жэгдэ урил­дажа ябадагтал, бидэ хоёрой сэлмэг арюухан амидарал хара тортогто дарагдаа бэлэй. Амаралтын үдэр намтай сугтаа һураһан танил басаган гэнтэ хүнөөр захижа: «Түргэн хүрэжэ ерыш даа. Шамһаа бэшэ хүндэ хэлэхэ аргамнигүй», - гэжэ намда хонходуул- ба. «Юун болобо гээшэб?» – гэжэ Гүнсэмаатаяа гайхажа хөөрэлдөөд, яаралтай ошобоб. Маанадһаа холо­хоно, Үдын урда бэедэ хамтын байра­да нүхэртэеэ байдаг һэн.

Комнатынь үүдэ тоншоод тата­хадамни, нээгдэбэгүй. Дахин тон­шобоб. Шэмээгүй. Дахин шангаар тоншожо, абяа үгэбэб. Үүдэнэй саана хүн бии болоод:

- Аюур гүш? – гэжэ һүлэмхихэн дуугаар асууба.

- Би Аюурби, - гэжэ харюусабаб.

- Доро вахтёрто ошожо, түлхюур абаад, үүдыемни нээжэ үгыш даа. Би газааһаа суургадаатай һуунаб, - гэбэл даа. Доошоо гүйжэ буугаад, вахтёрһоо запас түлхюур эрихэдэм­ни, ууртайгаар намайе хараад, - Хэн гээшэбта? – гээд, нэрэ, хаягыемни бэшэжэ абаад, түлхюур үгэхэдэнь, гүйдэлөөрөө дээшээ гаража, үүдыень нээбэб.

Үүдыень нээхэдээ, ямар байдал хараа гэжэ һананабта? Ай, бурхан! Тэрэ танил басаганаймни шэг шарайнь зүдэрүү гээшэнь! Тэрэ саанаа - хээлитэй! Тухайлхадамни, нарайлха дүтэлэнхэй хаш. Таһалга соонь хуряагдаагүй, нобшо нохой урьяшанхай. Эхүүн үнэр анхилна. Гайхалаа бараһан би:

-Юун боложо, яажа байнабши? – гэжэ асуубаб.

-Аюур, намайе зүб ойлгоорой. Бэемни хүндэ боложо, иимэл байдалда орошоолдеэ. Нүхэрни намайгаа газааһаамни суургадаад, ажалдаа ошодог. Ажалдаа юм гү, хайшаашьеб ошодог. Тиигээд лэ, энэ би гансаараа иигэжэ тулижа, зобожо байдаг болоһоор үнинэйб. Эдихэ хоолшьегүй хэдэн хоногто хооһон һуунаб, - гээд, минии мүрыемни түшөөд, сурхирса уйлашаба. Би арга­дабаб. – Намайе энэ нүхэн сооһоо гаргажа туһалыш даа. Түрхэмүүдтээ хүдөө нютагаа ошоо болохоб, - гэбэ.

-Юумээ түхеэрэ. Даб дээрээ манайда ошожо байха болоо гүбши. Нютагыешни эльгээхэбди. Хубсаһаяа үмдэ, - гэбэб. Тэрэмни үмдэхэ гэхэ­дээ, намарай хүйтэн сабхиһаа бэшэ, үбэлэй хубсаһагүй... Газаамнай хүйтэнэй саг түлэг дундаа... Гайхажа байтарни, коридор соо түр-тар гэһэн абяан дуулдаад, үүдэнэй замаг руу түлхюур хэжэ, иишэ тиишэнь мушха­жа эхилбэ.

- Үүдэмнай һула байнал! – гээд, дарнигар томо бэетэй халамгай нүхэрынь орожо ерэбэ.

- Яагаад үүдэеэ нээгээбши? – гэжэ һамган тээшээ даб гээд, нэгэ гараараа угзаржа баряад, намһаа гайхаһаншье юумэ үгы, нүгөөдэ гараараа шадал мэдүүлэн альга­дажархиба. Хээлитэй һамганай тэнсүүриеэ алдан унахаяа байха­дань, би тодожо баряад:

- Яажа байһан хүмта?! – гэбэб.

- Энэ та хэн гээшэбта?! Минии гэртэмни ороод, юу хэжэ байнабта? Ямар түлхюурээр үүдыемнай нээгээбта? Тонохоёо, дээрмэдэхэеэ һанаа гүт? – гээд, гани галзуу болон, минии энгэртэмни аһаад, угзаржа мэдэбэ. Тэрэнэй гарнуудыень энгэрһээ мул­та татаад, саашань түлхижэрхибэб. Халамгай хүн столой хажуугаар орондог шарбан унашаба. Тэрээн зуурань һамгыень байһан юумэ­эрнь хубсалуулжа эхилбэб. Мүртэй хубсаһан олдожо үгэхэ юм бэшэ. Нэгэ малгай олоод, үмдэхүүлээ боложо байтарни, үбгэниинь шала дээрэһээ үндыгөөд, абаха танаггүй муухайгаар ори бархи табижа, тэрэ малгайень буляажа абаад, дээрэнь уһа адхаад, дэбһэжэ мэдэбэл даа. Бү үмдэг гээ юм гү?

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)