Хүндэтэ санаартан, багша ба дипломат

Далай ламын багша

Буряад арадай алдар суута санаартан 1854 ондо, модон бар жэлдэ, мүнөөнэй Загарайн аймагай Хара- Шэбэр нютагта түрэһэн намтартай. Бага балшар наһандаа Шулуутайн дасанда хубарагаар орожо, буянта замайнгаа эхиндэ гараһан.

1872 ондо 19-тэй Агван Доржи­ев Монгол ба Түбэд гүрэнүүд руу һүзэгшэдэй мүргэлэй харгыгаар ошоһон түүхэтэй. Һүбэлгэн хурса ухаатай хүбүүн тэрэ үеын Монголой Урга хотодо ба Түбэдэй Лхаса хотын гол хиид дасангуудай нэгэн болохо Дрепунг-Гоманг дасанда һуралсал гаража, буддын шажанай гүн ухаа­най эрдэмэй дээдын шатын «цанид- хамба лхарамба» гэһэн зиндаатай түгэсхэһэн юм.

Саашадаа дээдын эрдэмтэ долоон багшанарай бүридэлдэ эдир залуу XIII дугаар Далай ламые буд­дын шажанай гүн ухаанай ба уран зо­хёолой эрдэмүүдтэ һургаһан. Тиихэ­дээ «эрдэмэй маргалдаан» - «сэсэ бу­ляалдаан» (диспут) гэдэг ехэ орёо ба шухала һалбаряар амжалтануудые туйлажа, «цэншап» гэһэн нэрэ зэр­гэдэ хүртэһэн байна. Тэрэнэй ашаар түбэдэй теократическа гүрэнэй за­саг зургаануудай дээдын албатанай бүридэлдэ оруулагдажа, XIII Далай ламын дүтын зүблэгшэ болоһон байна. Агван Доржиев үндэр тушаалда хүдэлхэдөө, Түбэд ба Росси гүрэнүүдэй хоорондохи харилсаа холбоое бүхэжүүлһэн габьяатай.

1896 ондо II-дугаар Николай хаан Пётр Бадмаевай Түбэд руу эмхидхэһэн экспедицидэ ехэ туһаламжа үзүүлһэнэй түлөө Агван Доржиевта нэрэ алдарайнь эхин үзэгүүдтэй (тусхайтаар һиилэгдэһэн) сэнтэй часы бэлэглэһэн байна.

Парижда – буддын шажанай хурал

1898 оной эхиндэ Агван Доржиев буддын шажанай һургуулиин барил­гада мүнгэ зөөри суглуулха хүсэлтэй Санкт-Петербург хүрэжэ ерэһэн байгаа. Тэндэ Монголой Батый хаанай үри һадаһан ба II-дугаар Ни­колай хаанай дүтын түшэмэл боло­дог Эспер Ухтомский гэжэ тайжатай танилсаһан гэдэг. Тэрэнь А. Доржие­вые ород хаантай танилсуулһан гэжэ мэдээжэ.

1900 ондо Агван Доржиев Буда Рабдановай туһаламжаар Франциин ниислэл Париж хотодо буддын ша­жанай хурал үнгэргэһэн ба Түбэдтэ буддын һургаалнуудай дэлгэрһэн тухай лекци уншаһан. Европын дэ­бисхэр дээрэ эгээл түрүүшын тэрэ ёһололто бүтээл ажаһуугшадай ехэ һонирхол татаһан ба ёһото хубисхал хэһэн.

Тэрэ хэмжээндэ Франциин пре­мьер-министр ба академик Жорж Клемансо, ерээдүйдэ Түбэд руу аян­шалагша А. Давид-Неэль түрүүтэй хэдэн зуугаад эрдэмтэд, засаг зурга­ануудай албатад, элитэ артистнууд ба баян түшэмэлнүүд хабаадаһан гэ­дэг. Тэдэнэй дунда байһан ородой уран шүлэгшэн И.Анненский «Па­рижда буддын шажанай ёһолол» гэһэн шүлэг бэшэһэн юм.

Түбэдэй элшэн сайд

Парижһаа Түбэд руу бусаад, хүндэтэ цанид-хамба лама «ахамад кхенпо» гэһэн гүрэнэй дээдын гурба­дахи шатын тушаалда баталагдаһан. Тэрэнь саһата ороной засаг түрын ба шажанай бүхы шухала асуудал­нуудта хабаатай үүргэтэ тушаал һэн гэдэг. Далай ламын ордоной нэгэ­дэхи элшэн сайд байһан гэхэдэ, ал­дуу болохогүй. Агван Доржиев XIII -дугаар Далай ламатай хаа-хаанагүй суг ябадаг, уншалга хуралнуудые үнгэргэдэг, гүрэнэй мүнгэн һангые даагша байһан.

Дипломатическа үүргэнүүдээр Монгол, Хитад, Росси, Энэдхэг, Цей­лон, Япон, Германи, Итали, Велико­британи гэһэн гүрэнүүдээр ябаһан.

Алтанай сэнтэй хаанай хүбүүн

Агван Доржиев Россиин II-дугаар Николай императортай гурба дахин уулзаһан. 1898 ондо түрүүшын уул­залгын удаа Росси ба Түбэд хоёрой хоорондохи сэхэ холбоо харилсаа- нууд баталагдаһан байна. Мүн лэ Санкт-Петербург хотодо буддын ша­жанай дасан бариха тухай асуудал бодхоогдоһон юм.

Буряад Уласай шажанай ба нии­тын элитэ ажаябуулагша, Асагадай дасанай лама Тарба Доржиев иигэ­жэ хөөрэнэ:

- 1900 ондо үнгэргэгдэһэн хоёрдо­хи уулзалгын үедэ ородой хаан даса­най барилгые зүбшөөһэн гэдэг. Тии­хэдээ Агван Доржиевта иимэ гуйлта­тайгаар хандаһан байгаа: «Би дүрбэн басагатайб, хаан шэрээдэ угаа зал­гамжалха хүбүүгүйб. Танай буддын шажанай уншалга бүтээлнүүдэй хүсөөр намда хүбүүн үри үршөөгдэхэ аргатай гү? Туһалыт».

Тиигээд II-дугаар Николай хаан Агван Доржиевай Түбэд руу эмхидхэһэн шэнжэлэлгын экспеди­циин хангалтада 5 кг алта бэлэглэһэн түүхэтэй.

Хамба лама Түбэдөө бусаад, хаа­най гуйлтые Далай ламада дамжуул- хадань, тэрэнь иигэжэ харюусаһан гэдэг: «Та өөрынгөө үндэр наһатай багшада хандажа, зүбшөөл һурагты».

Тэрэ үедэ наһанайнгаа эсэс- тэ хүрэһэн Агван Доржиевай 95 наһатай багшань гуйлтыень шагнаад, иимэ гайхамшагта харюу үгэһэн юм:

- Зай, би һаяын сагта тагаа­лал боложо мордоходоо, удаадахи түрэлдөө ород хаанай хүбүүн боло­жо түрэхэб.

Уданшьегүй 1904 ондо Россиин императорай бүлэдэ хүбүүн мүндэлжэ түрэһэн юм. Эгээл гай­халтайнь гэбэл, нялха үхибүүнэй шэгнүүрынь 5 кг байһан гэдэг!

Арадай гэгээрэлгын замаар

1906 ондо Агван Доржиев Хальмаг орондо буддын шажанай училищи ба академи нээһэн юм. Һуралсалай шэнэ газарнууд руу нангин шүтөөнэй зэмсэг хэрэгсэлнүүдһээ гадна 300 боти Ганжуур ба Данжуур номуудые эльгээһэн.

Тэрэнэй хажуугаар Хальмагта ба Буряад орондо нэгэ хэды дасан­гуудые ба һургуулинуудые, Санкт- Петербург хотодо Хэблэлэй бай­шан байгуулһан ехэ аша габьяатай. 1908 ондо түрэл Шулуутайнгаа да­санда европын түхэлэй типографи нээлгэһэн.

Шажанай, гүрэнэй, ниитын аса­ри ехэ ажаябуулгануудай хажуугаар Агван Доржиев «вагиндра» (вагин­драгийн үзэг, Агбановай үзэглэл) гэһэн буряад хэлэнэй шэнэ бэшэг байгуулһан. Тэрэ 1905-1910 онууд­та үргэнөөр хэрэглэдэг байһан бэ­шэг ород үгэнүүдэй транскрипци – үгүүлэлые тодо һайнаар дамжуулдаг байһан гэдэг.

Санкт-Петербургын дасан

1909 ондо Санкт-Петербург хотодо буддын шажанай дасанай барилга эхилһэн юм. Европын дэбисхэр дээ­рэ эгээл түрүүшын дасанай бодхоол­гын хэрэгтэ В.В.Радлов ба С.Ф. Оль­денбург гэһэн эрдэмтэ академигүүд, тайжа Э.Э. Ухтомский, В.Л. Котвич, А.Д. Руднев гэжэ приват-доцентнүүд, Ф.И. Щербатской, түбэд эмнэлгын аргашан П. Бадмаев, суута аянша­лагшад П. Козлов ба Д. Клеменц, хальмаг тайжанар Дугаровтан, Тюме­ни, эсэгэ ба хүбүүн Тундутовтан, ар­хитектор Г.В. Барановский, инженер Н.М. Березовский, уран зураашад Н.К. Рёрих и В.П. Шнейдер гэгшэд эдэбхитэйгээр хабаадаһан түүхэтэй.

1913 ондо шэнэ дасанда түрүүшын уншалганууд эхилһэн. 1915 ондо даса­най рамнайда II-дугаар Николай хаанай правительствын, XIII Далай ла­мын, Сиам гүрэнэй хаанай ба Монго­лой VIII Богдо Гэгээнэй түлөөлэгшэд буужа ерэһэн байгаа.

Ленинтэй харилсаан

1917 оной хубисхалай удаа­дахи жэлнүүдтэ Агван Доржиев В.И.Ленин, А.В.Луначарский гэһэн шэнэ засагай хүтэлбэрилэгшэдтэй үргэлжэ хэлсээ баталаанай байдал­да байһан. Тиихэдээ тэрэ «буддын һургаалнууд шажан бэшэ, харин гүн ухаанай эрдэм юм. Дүримүүдэйнь гол удха шанарынь коммунистнуу­дай һанал хүсэлнүүдтэй адли» гэһэн баримтатай һэн ха.

1937 оной ноябрь һарада 85 наһатай Агван Доржиев Буряад ню­тагтаа тушаагдажа, түрмэдэ хаагдаад, 1938 оной январь һарада тагаалал боложо мордоһон.

Олон арадуудай гэгээрэлэй, эти­гэлэй, зол жаргалай эрдэнитэ ман­далда хуби заяагаа үргэһэн, бүхы Россиин, Түбэдэй ба Буряад-Мон­голой түүхэдэ сэгнэшэгүй ехэ аша габьяатай алдарта хамба ламын ду­расхаалта хүшөө түрэл Буряад оро­ноймнай һүр жабхалангые бадараа­жа, хии морииень мандааха!

Агван Доржиевай нэрэмжэтэ уласхоорондын жасын түлөөлэгшэд бүхы арад зондоо хандажа, хам­тын хүсөөр хам орожо, дурасхаалта хүшөө бодхоое гэжэ уряална!