Буряад мал зоноо абарха

 Буряад мал баридаг зон жэлдээ нэгэ дахин хамба лама Дамба Аюшеевэй урда тоосоо баридаг юм. Буряад үүлтэрэй эбэртэ бодо малай тоо толгой олон боложо байхадань урматай. Аймаг нютагуудаар буханууд тараагдана. Шэнэлэгдэһэн шуһатай мал бүри һайн болоно гээд, буряад мал адуулжа байһан зон хэлсэнэ һэн. Саһа ехэтэй, шэрүүн уларилтай, хүйтэн газартай, хонидой бэлшэхэдэ, хүшэр аймагуудаар буряад мал тарааха гэһэн үүсхэл Россиин Буддын шажантанай заншалта Сангхын хамба лама Дамба Аюше­ев гаргаһан юм. Тэрэ хэрэгынь мүнөө амжалтатай үргэлжэлүүлэгдэжэ бай­на. Үбһэ тэжээл багаар бэлдэжэ, бага зэргэ сүлөөтэйгөөр мал хараха хэрэг тон шухала. Оросой Холбоотой Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинтай хамба лама һаяхана уулзахадаа: «Буряад малаа үргэжэ байнабди. Саашадаа Монголһоо бухануудые оруулха хэрэг гараа, туһалыт даа. “Россельхознад­зор” энэ хэрэгыем дэмжэнэгүй», - гэхэдэмни, “Туһа үзүүлхэбди”, - гэжэ Вла­димир Путин харюусаа», - гэжэ Дамба Аюшеев сугларагшадта дуулгана һэн.

Буряад мал адуулдаг зоной хэлэһээр, гурбан жэлэй үнгэрһэн хойно энэ үүлтэртэ малай аргагүй хэрэгтэйень мүнөө сэгнэжэ байна. Тон түрүүн аду­улганай талаар бэлэн. Үбһэ тэжээл бэлдэлгэдэ гаргашань бага. Тугаллаха сагтань үбһэ үгэхэ хэрэгтэй. Ерэхэ жэлһээ зарим нютагуудаар “социальна” мал удаадахи эзэдтэнь дамжуулагдажа эхилхэ.

Зэдын аймагай Гэгээтэй нютагай Анатолий Ощепков буряад малай хэрэгтэйе ойлгожо, эгээн түрүүшүүлэй тоодо худалдажа абаһан байгаа. “Мүнөө буряад үхэрнүүд намайе тэжээжэ байна, гаргашань бага, үбһэ ехээр сабшаха хэрэггүй, уһашье бага уудаг амитан байна”, - гэжэ нүхэр Ощепков хубаалдаа.

Холын Хурамхаанай аймагай Аргата нютагта Ардан Ринчинов мал хара­хынгаа хажуугаар һургуулиин кочегар юм. “Иимэ мал абаһандаа, котель­нидэ ажаллаха аргатай болооб. Өөһэдөө бэлшэдэгынь һайшаалтай”, - гэжэ Аргатын Ардан хэлээ.

 

 Гарма Цыбиков энэ үүлтэртэ мал 2021 ондо абаа. “Мяхалиг үхэрнүүдыемнай буряад буханууд эдлэжэ, тугалнуудынь жааханууд гарахань хаяа”, - гэжэ байгаад, шаг шууяа гарадаг һэн. Мүнөө зон ойл­гожо эхилээ, шуһан холисолдоходоо, малынь шэрхи, үшөө һайн болоно.

“Үбэлэй хүйтэндэ яагаад үбһэгүй байхабши, тугалнуудынь хайра­тай, шэрхишье һаань, хооллуулха хэрэгтэйл даа”, - гээд, гушан гурбан нууртай Яруунын аймагай Домнай нютагай Гарма Цыбиков хэлэнэ һэн.

Захааминай аймагта баһал малынь һайн түбхинэнхэй, буха- нуудынь “хэрэгээ хэжэ”, нютагуудаар ябана. Сугларагшадай хэлэһээр, бухануудаа һэлгэхэ хэрэг гаража байна. Нэгэ буха 5-7 жэл соо «ажал­лабал», дүүрээ, үтэлшэхэ.

Хамба лама Дамба Аюшеевэй хэлэһээр, Тываһаа асарагдаһан буха буруунууд мэнэ томо болохо, тарааг­даха.

Хойто аймагуудай тоодо ородог Баунтын аймагта буряад үхэрнүүд һайн даданхай. Шэрүүн хүйтэн уларилда яданагүй, ерэхэ жэлдэ удаадахи айлнуудаар хубаахабди, юуб гэхэдэ, энэ малаар һонирхоһон нютагаархид олон. “Хүршэ Шэтэ хотоһоо нэгэ бүлэ ерээд, худалдахы­ень гуйгаа”, - гэжэ тус аймагай Ама­латское нютагай захиргаанай гулваа Андрей Цыренжапов хэлэнэ һэн. Малай эзэдэй хэлэһээр, тиимэ ехэ бэрхэшээлнүүд үгы, ганса бухануудаа һэлгэхэ хэрэг ойртоо.

Загарайн аймагай Хара-Шэбэр нютагта Цэдэн Цынгуев гурбан жэлэй саана буряад мал абажа аду­улна. “Үхэрнүүдые абахадаа, хэр зүб хэрэг хэнэбиб гэжэ бодолгото болоо һэм, харин мүнөө болоходо, зүбөөр абааб”, - гэжэ Цэдэн хэлэнэ. Ерэхэ жэлдэ Цэдэн Цынгуев табин үхэр шэнэ эзэндэнь эгээн түрүүшынхиеэ тушааха. Мүнөө 3 үдэрэй нэгэ дахин хээрэ ошожо, малаа адаглана, малынь гэртээ дабһа долёохоёо ерэдэг. Зуһаланайнгаа хорёогой хажууда дабһа табинхайбди, тиишээ баһал ошодог. Бухымнай баһал иишэ тиишээ ябахадань, нютагай зон түрүүшээр дурагүйлхэдэг байгаа, мүнөө дадажа эхилээ. Би тугаллаха сагтань үбһэ үгэдэгби, амитан ха юм даа, тугалнуудынь шэрхинүүд, хээрэ тугаллаад, нэгэ часай һүүлээр эжынгээ хажууда дахалдаад ябадаг. Эхэнь тугалаа хаядаггүй, бэлшэхэдээ, нютагай малтай ниилэдэггүй, тэдэнь ондоо үнэртэй байжа болоо, үбэлдөө хорёо соо хаахада, ондоо үхэрэй оро­болнь, тэрэнээ добтолжо, мүргэжэ байгаад үлдэдэг. “Буханиинь гэжэ ухаатай, ойр тойрон шононуудай дүтэлбэл, бухань малаа һүрэг болго­жо ниилүүлээд, гэр тээшэнь заладаг юм, азарга шэнги”, - гэжэ Цэдэн хуба­алдана һэн.

Хамба лама буряад үхэрнүүдэй хажуугаар һарлагуудые үдхэхэ хэрэг эхилэнхэй. Алтайһаа һүрэг һарлагуудые Ахын аймаг абаашаад байна. Энэнь баһа зондо тараагдахаар оруулагдажа, олон болгохо хүсэлэнтэй. Ахын аймаг һарлагуудай орон гээшэ ааб даа, теэд бусад аймагуудаар һарлаг үхэр хоёрые ниилүүлэн, хайнаг гаргаха зорилго Россиин Буддын шажанай заншалта Сангхын Бандида хамба лама Дамба Аюшеев табинхай. Теэд олон аймагуудта энэ амитан таа­ран байхадаа магад. Баһал хайнагһаа гараһан бухануудые нютагуудаар тараахабди гэжэ дуулгаа.

Ахын аймагта Будажаб Патархе­ев Алтайһаа асарагдаһан хамбын һарлагуудые абанхай. Һарлаг Ахын аймагта түбхинэхэ, хада хабсагайгаар бэлшэжэ, мяханиинь амтатай боло­дог юм. “Хамба ламын хэжэ байһан хэрэгые дэмжэнэбди, ехэ хэрэгтэй ажал ябуулжа байна даа”, - гэжэ Буда­жаб ахатан хэлэнэ.

Табан хушуу малаа үсхэбэрилжэ, баян бардамаар буряадууд нютаг нугануудаараа таража һууха ёһотой. Нютаг хаягдабал – дүүрээ. Үхибүүд хэлэеэ, ёһо заншалаа мар­таха. “Гаргаша багатай малаа тэжэ­эгээд, газар дээрээ эзэн болоод, үхибүүдээ ажалда һургаад байгаал һаа, буряадууд дээшээ бодохо”, - гэжэ хамба лама Дамба Аюшеев хэлэдэг. Эдэ үгэнүүдынь мүнөө бодото байдалда тодоор харагдажа эхилээ.