Мүнөө үедэ малаа яажа харахаб?

- Сайн байна, Сокто Цырендор­жиевич! Сагаан һараар, Сагаалга- наар! Һайн ондо орожо байна гүт?

- Сайн байна! Сагаалганаар! Гэмгүй, һайн үбэлжэжэ байнабди даа.

- «Буряад үнэн» сониноймнай уншагшадта өөрыгөө танилсуулыт.

- Би болбол Хэжэнгын аймагай Ушхайта нютагта түрэһэн, тэндээ эрэ болоһон хүм даа. Бүхы наһаараа мал ажалда хүдэлжэ ябанаб гэжэ хэлэхэ дүүрэн эрхэтэйб даа. Сэрэгэй албанһаа бусажа ерээд, түрэл нютаг­таа механик мэргэжэлтэй болоод, ажалайнгаа намтар эхилээ һэм. Уданшьегүй хамтын ажахын бутаржа эхилхэдэ, хүн бүхэмнай арга мүрөө бэдэржэ тараа бэлэйбди. Дэлгүүрэй харилсаанай эхилхэдэ, дүтынгөө зоноор нэгэдэжэ, гэр байрануу­дые барижа эхилээд, олон жэлдэ хүдэлһэн байнаб. Һүүлэй һүүлдэ Хэжэнгэ һууринһаа 10-аад модоной зайда оршоһон Толгой гэжэ газарта түбхинөөд, буусаяа түхеэржэ эхилээбди. Мүнөө болоходо, эндээ адуу малаа үсхэбэрилжэ, гэр бүлөөрөө ажалланабди. Тобшохоноор хэлэхэ­дэ, иимэ байна даа.

- Ямар үүлтэрэй үхэр мал үдхэнэ? Табан хушуу малайнгаа үшөө хэды­ень барина?

- Сагаан толгойтой казах, мүн симментал үүлтэрэй бодо мал үсхэбэрилнэбди. Тиихэдэ буряад үүлтэртэ адуун һүрэгөө олошоруул- набди даа. Мяха үйлэдбэрилхэдэ, казах үүлтэрэй мал харахада һайн, харин һү һаажа буйлуулха гэбэл, симментал үнеэдые тэжээхэдэ, һайн байдаг.

- Зай, ажал тухайгаа мүнөө тоб­шохоноор хөөрэжэ үгыт даа. Тодоор хэлэбэл, хэдэн жэлэй туршада энэ хүнгэн бэшэ ажалда ябанат? Мал хаража, тэрэнэйнгээ мяха шүлэ худалдажа, мүнгэн болгохо гээшэ баһал бэлэн хэрэг бэшэ ха юм даа. Гүрэн түрын зүгһөө туһаламжа гэжэ байдаг гү?

- 2005-2006 онуудһаа хэдэн тол­гой буруунуудые худалдажа абаад эхилээ һэмди даа. Хорёод жэлэй туршада үдэр һүнигүй хүдэлжэ, энэ болотороо ябанабди. Мүнөө бидэн­дэ ажалаа хэхэ элдэб янзын техникэ байна гээшэ аабза. Анхандаа урда­найнгаа хэбээрээ хүдэлдэг һэмди. Гүрэнэй талаһаа хэды дахин тэдхэм­жэдэ хүртэхэдөө, трактор, тэрээндээ шагтагалха бүхы хэрэгсэлнүүдые худалдажа абаабди. Энэ Толгой гэжэ газартаа үхэр малайнгаа хото хорёо, гэр байраяа барижа бодхоогообди.

Хара хүлһөө адхажа, хэдэн жэлэй туршада тэжээһэн үхэр малайнгаа мяха худалдажа, мүнгэн болгохо гээшэ бэлэн бэшэ гэжэ зүб хэлэнэт. Хэнэйшье мэдэһээр, обоо хүбөө саарһа суглуулхаһаа эхилээд, ажал дүүрэн. Һүүлээрнь дэлгүүртэ ерэ­хэдээ, мэхэлүүлжэшье магадгүйш. Хэды дахин мэхэлүүлхэдээ, ухаа оро­жо, яаха аргагүй амаргүй наймаа- шан болохолши даа (энеэнэ). Бидэ өөһэдөө малай улай хэдэг цех нээжэ, тэрэнэйнгээ аргаар үхэр малайнгаа мяха худалданабди. Хэжэнгынгээ аймагай хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ, һургуулинуудта болон ондоошье ниитын һалбариин эмхинүүдтэ мяхаяа тушаанабди. Тэрэнэй хажуу­гаар хүршэ Яруунынгаа, Хориингоо аймагуудһаа гадна Улаан-Үдэдэшье худалдадаг байхабди. Хэжэнгэдээ багахан алаабхи нээгээд, тэндээ мяха шүлөө, һү зөөхэйгөө нютагаархидтаа дурадхадаг гээшэбди.

- Иимэ олоор үүсэлжэ байха мал олон байна гү?

- Гансал өөһэдынгөө мал гаргажа худалдаха болоо һаа, тэдээнһээ юун үлэхэ юм? Бидэтнай нютагайнгаа ажаһуугшадһаа буруунуудые ами­дыгаарнь худалдажа абаад, тобир тарган болоторнь тэжээнэбди. Дулаан намарһаа эхилжэ, гаргаха малаа хаагаад, шахажа эхилнэбди. Шанар һайтай тэжээл, орооһо, дабһыень үгэжэ, журамтайгаар эдеэлхэдэ, үхэр мал һайнаар таргалдаг даа. Тиихэдээ жэлэй дүрбэн сагта шанар һайтай, тарган, шэмэ шүлэтэй мяха үйлэдбэрилнэ гээшэбди.

- Ойлгосотой. Эды олон үхэр мал шахажа байхада, үбһэ тэжээл хэрэг­тэй ха юм. Үбһэ ногоогоо сабшаха газараар дуталдадаггүй гүт? Энэ талаар бэрхэшээл байха гү?

- Һургуулиин хаһын эхилхэһээ дүүрэтэрнь, хорёодоо малаа хаажа, һайнаар эдеэлүүлхын тула ехэ тэжээл хэрэгтэй. Үбһэ сабшаха газар яһала биил даа. Сабшалангаа үргэдхэхэ гэжэ ажал хэгдэжэл байдаг. Орооһото ургамалнуудые тарижа хадаха, шэмэ шүүһэтэй тэжээл хуряажа абаха гэһэн зорилготой байнабди.

- Хахад жэлһээ үлүү сагта үнеэдээ хаагаад тэжээхын тулада ехэхэн ажал хэхэ хэрэгтэй. Үбһэ хулһыень үгэхэ, шабааһа шэбхыень арилгаха. Тиимэ гү?

- Ажалаа яажа хүнгэдхэхэ тухай үдэр бүри ухамайшалжа ябаа гээшэ аабзабди. Түрүүн шэхэнэгээ шэрээд, тэргээ түлхеэд, хүрзөөрөө шабааһаа суглуулжа хүдэлдэг, малаа уһалха гэжэ хахад үдэрөө һалгадаг һаа, мүнөө нэгэ бага ондоогоор ажалаа зохёонобди. 

 Хори, Ярууна, Хэжэнгэ нютагуудай малша хүбүүд нэгэдээд, холо ойрын нютагуудта хүрэжэ, тэндэхи зон мал ажалаа яажа харууһалнаб гэжэ харадаг, үзэдэг болонхойбди. Эрхүү можо, Красноярскын хизаар, Тыва, Алтай Улас ошожо, тэндэхи малшадай хүдэлмэри хаража, дүй дүршэлыень халан абаабди. Энэ бүлэг малшадые Яруунын аймагай Үльдэргын ажахын түрүүлэгшэ Булат Будажанаев ударидажа дахуулдаг юм. Ябан ошон, үшөөшье олон можо нютагуудта хүрэхэ һанаан байха.

Танай асуудалда харюусахаһаа түрүүн юундэ иигэжэ хөөрэнэбиб? Тала дайдаар ябахадаа, олон шэнэ юумэ мэдэхэ болоно ха юмбиб­ди. Алтай Уласта нэгэ малшанда хүрэхэдөө, үбэлэй сагта үхэр малаа дулаан уһаар уһалдаг түхеэрэлгэтэй танилсаабди. Алтайда һэн гү, али Красноярска хизаарта ябахадаа, Курганай аргаар малаа харууһалдагынь хараабди. Нэгэ газарта һолоомо амаргүй ехээр дэбдижэ үгэхэдэнь, үхэрнүүд тэрэнээ эдихэһээ гадна, дэрлэжэ хэбтэнэ. Тэн­дээл шабааһална. Һолоомын үлэгдэл, хүрэһэн шабааһан хоёр дулаан сагта үжэхэдөө, дахин жэлынь үбэлдөө тэрэнь дороһоо дулаа татажа байха. Хүйтэндэ бүлеэн уһа ууһан, һайнаар үбһэ тэжээл эдиһэн мал даарахагүй, хэдышье хүйтэн һаань, тэрэ дэбдижэ үгэһэн һолоомон дээрэ үмхэжэ хэб­тэхэ. Урдандаа үхэрнүүдээ худагһаа хүйтэн уһа гаргажа уһалхадашни даараха, хотондоо ороод, ехээр шээхэ. Харин мүнөө үдэр һүнигүй дуратай сагтаа ерээд, дулаан уһа соргоһоо ууна.

- Дулаан уһа ходол гаргажа байха ямар тиимэ түхеэрэлгэ гээшэб?

- Амаргүй ехэ томо боошходо уһан халаагдана. Тэндэһээ соргоор дамжажа, үнеэдэй уһалха амһартада дамжуулагдана. Малай уһалжа, уһанайнь хорожо эхилхэ­дэнь, тэрэ амһартадань өөрөө уһан орожо байха. Энэмнай болбо­сон түхэлэй гэртэхи жорлондо адли. Тиихэлээрээ үхэр мал, хони ямааднай бүхэли үбэлдөө дулаан уһаар ундална даа.

- Зай, үдэр бүри аргааһа адхаха, үнеэдээ уһалха ажалһаа сүлөөрбэт. Харин үбһэ тэжээлээ хэды дахин үгэжэ эдеэлнэ? Энэ талаар оньһожоруулга байна гү?

- Үбһэеэ хуряахадаа, сэхэ рулон болгожо, орёожо абанабди. Тэрэнээ малайнгаа хорёодо трактораараа асаржа табяад, уялаануудыень тай­лажа үгэхэдэмнай, дүрбэн тээһээнь үхэрнүүднай эдижэ эхилнэ. Хэды- хэды толгойгоорнь хубаажа, нэгэ хорёодо хаанабди. Жэшээнь, буруу­нууд нэгэ хорёодо, харин хажуудань - томо малнууд. Илгагдахадаа, ехэнь багаяа түрижэ, бултыень буляажа эдинэгүй ха юм. Түрүүн үдэрэй 3-4 дахин үбһэ асалжа үгэдэг һаа, мүнөө 3-4 үдэрэй нэгэ дахин трактораар гарганабди. Иигэжэ ажалаа һураггүй бага, хүнгэн болгообди.

- Олон ондоо газараар яба­жа, малшадай һуудал байдал, ажал хүдэлмэритэй танилсааб- ди гэжэ хэлээ һэнта. Ондоо тээгүүр үшөө ямар шэнэ, һонин юумэ хаража ерээ гээшэбта? Бу- ряад оронойнгоо малшадай бай­далтай зэргэсүүлхэ болоо һаа, хаа­нань һайн байнаб?

- Сэхыень хэлэхэдэ, манай бу- ряад-монгол арад түмэн яһала һайн байдалда байнабди. Эрхүү можын нютагуудай малшадта һайн оршон байдал түхеэрэгдэнхэй. Тыва Уласта оройдоо урданайхяараа малаа харана даа. Жэлэй дүрбэн сагта тэдэнээ дахажа, зөөжэ ажамидарна. Жэшээнь Красноярскын хизаарта Зүблэлтэ сагай гуримаар томо-томо ажахынууд ажаллана. Тиихэлээрээ аһан томо ажахымнай нэгэ хүнэй гарта, харин малшадынь тэдэнэй юрын лэ ажалшадынь болоно. Үндэр хада уулын хүндыгөөр ажабайдалаа зохёоһон Дагестанай малшадта нилээн хүндэхэн гү даа гэжэ обёо- рооб. Хада хабсагайн үндэртэ, нюруу ташалангаарнь хони ямаад бэлшэ­дэгшье һаань, үхэр малаа жэлэй дүрбэн сагта хорёодоо хаажа тэжээ­нэ. Бэлшээриин газарай хомор һэн тула иигэжэ малаа үсхэбэрилхэ баа­тайнууд. Үбһэ хулһан, таряа талхан, тэжээл - бүхы юумэ худалдажа абаад, үхэр малаа эдеэлүүлнэ.

- Ямар һонирхолтой зугаа дэлгэ­бэ гээшэбта. Танай хөөрэжэ үгэһэн аргаар үхэр малаа харууһалха хүнүүд олон болохо байха. Үхэр малайнгаа тоо толгой олошоруул­хын тула үшөө юун хэрэгтэй бай­наб?

- Онол аргануудые хаража абаад, өөрынгөө ажахыда нэбтэрүүлхэдээ, үшөө гоё, һайн шанартай болгоод, хүбүүд зохёоно даа. Хүн хадаа хаража абахадаа, саашань өөрынгөө ухаагаа гүйлгэжэ хүдэлнэ ха юм. Үхэр малаа олон болгохо гэбэл, талха таряа, тэжээл ехээр ургуулха хэрэгтэй гэжэ дээрэ хэлээ һэм. Бидэ, буряадууд, обоогоо тахижа, огторгойһоо боро­огоо хүлеэжэ һуудаг заншалтайбди. Тиижэ байнгүйгөөр, газараа уһалха, үтэгжүүлхэ хэрэгтэй даа. Үхэр малайнгаа тэжээл гээшые ехээр тарижа, хуряажа абабал үрэтэй. Таримал ногооной шанарынь, урга­сань һайн гэжэ баталагданхай.

- Мүнөөнэй малшадай ажал хүдэлмэри, тэрэнэй байгуулга, мүн саашанхи хараа бодол тухай тодоор хөөрэжэ үгэһэндэтнай тон ехэ баяр хүргэнэбди. Ажалтнай урагшатай, һайн ябаг даа!