«Шэнэ аргануудые ашаглаха хэрэгтэй»

- Оюна Эдуардовна, өөртэеэ та­нилсуулыт.

- Би Магаданай можын Берин­говский гэжэ аймагай Алькатваам гэһэн тосхондо тоонтотойб. 1993 ондо манай бүлэ Улаан-Үдэ хото зөөжэ ерэһэн юм. Би дунда һургуулиин удаа Буряадай багшанарай колледж дүүргэһэнби. Саашадаа Буряадай гүрэнэй ехэ һургуули түгэсхэһэнэй удаа Сэлэнгын аймагай Гусиноозёрск хотын һургуулида англи хэлэ­нэй багшаар хүдэлжэ эхилһэн нам­тартайб. Би үхибүүдтэ дуратайб. Тэ­дэнэрые эрдэм мэдэсэдэ һургахадаа, өөрөөшье шэнэ мэдэлгэнүүдээр баяжана ха юмши даа. Минии һанамжаар, багшанар зүрхэ сэдьхэ­лээрээ, һанал бодолоороо оройдоо­шье хүгшэрдэггүй ба эсэдэггүй. Юун­дэб гэхэдэ, үхибүүдтэй ажаллахадаа, тэдэнэй эршэмтэй шанга энергиһээ хүсэ шадал орожо, шэнээр байгуулан зохёохо хүсэл нэмэгдэдэг, урма зориг бадардаг.

- Ямар ушараар, та англи хэлэ­нэй багша байһан аад, хүдөөдэ мал үдхэлгын ажалда ороһон байнабта?

- Би багшалжа эхилээд, нэгэтэ һургуулиин эдеэ хоол баридаг газар­та ерээдүйн наһанайнгаа нүхэртэй - Очиров Чингистэй танилсаа һэм. Уданшьегүй бидэ хуби заяагаа ниилүүлжэ, гэр бүлэ болообди. Тэрэ үедэ Чингис бишыхан үмсын ажа­хытай байгаа. Би тэрээнтэйнь та­нилсажа, бага багаар ажаллалсажа эхилээб. Түрүүшээр намда, хотын ба­саганда, хүдөөгэй ажахы гээшэ огто танигдаагүй, одоол космос мэтэ хо­лын ба орёо хэрэг мэтээр һанагдаа һэн. Чингис намда тэсэмгэйгээр харуулжа, ойлгуулжа үгэдэг бай­гаа.

- Танай залуу бүлэ саашадаа ху­биингаа ажахые амжалтатайгаар хүгжөөжэ эхилээд, «Агростартап» гэһэн грант шүүһэн байнат. Тэрээн тухай хөөрэжэ үгыт.

- Һанагдаагүйгөөр грантда ила­жа гараа һэмди. Тиигэбэшье ехэ оролдолго бэлэдхэлгын ашаар хүсэлдүүлэгдээ һааб даа. Ганса бизнес-түсэб табижа, гаргаша ба олзынгоо мүнгэ уридшалан тооло­жо түсэблэхэ хэрэг бэлэн бэшэ даа! Грантын түсэл хамгаалһан үдэр бидэ үндэһэн заншалта һайхан буряад хубсаһаяа үмдөөд, өөрын үмсын ажа­хын мяхаар ба һү тоһоор болгоһон бууза, саламат, боово гэһэн хүндын эдеэтэй ерээ һэмди. Жюриин гэшүүд манай оролдолгонуудые үндэрөөр сэгнээ гэжэ эли. Тэрэ хэмжээндэ хабаадаһан бүхы зоной анхарал ба һайшаалдань хүртөөбди. Юун­дэб гэхэдэ, бидэндэ адли зон тэн­дэ бэшэ байгаагүй. Грант шүүһэнэй илалтын баяртай хамта сэдьхэлдэ түгшүүрилтэ мэдэрэлнүүд түрөө һэн. Гүрэн бидэниие ехэ этигэл найдам­жадаа хүртөөжэ, дэмжэлтэ үзүүлбэ. Энэ ехэ харюусалгатай хэрэг. Гэдэр­гээ сухариха арга боломжо үлөөгүй. Тиимэһээ бидэ Буряад Уласайнгаа хүдөө ажахые һэргээн бодхоол­гын шухала хэрэгтэ бүхы хүсэ шада­лаа, арга боломжонуудаа зорюул­жа хүдэлхэ ёһотойбди. Тэрэ сагһаа ажал хүдэлмэреэр халиһан үдэрнүүд һубарижа эхилһэн юм. Би тоосоото саарһа дансануудаа бүридхэжэ ту­шаахаб, харин Чингис үдэр һүнигүй хүндэ хүшэр үүргэтэ хүдөөгэй ажа­хынгаа ажал хэрэгүүдые ябуулха. Үмсын ажахын хэрэг эрхилхэдэ, ехэ хүндэ бэшэ гэжэ олон хүн һанадаг. Үнэн дээрээ тиимэ бэшэ. Үхэр, ту­гал, хашараг, буруун - толгойто мал бүхэнэй түлөө эзэдынь харюусал­гатай. Тэдэниие ажаллаха хэрэг­тэ онсо нарин арга дүримүүдые зүбөөр хэрэглэхэнь шухала. Хэншье заажа харуулхагүй, гансал өөрын туршалганууд дээрэ онсолон, алдуу эндүүнүүдээ заһажа, дүй дүршэлтэй, һайн мэдэсэтэй ажахын эзэд болохо арга боломжо олгогдодог.

- Танай ажахыда ямар үүлтэрэй, хэды толгой эбэртэ бодо мал үдхэгдэнэб?

- Мүнөө дээрээ манай ажахыда сагаан толгойто улаан зүһэтэй казах үүлтэрэй эбэртэ бодо мал үдхэгдэнэ. Манай янгинама хүйтэн үбэлтэй ба ааяма халуун зунай хаһатай, шэрүүн сагай уларилтай байдалда таараха үүлтэртэ мал хомор юм. Бидэ үдхэжэ, томо болгоһон мал һүрэгөө мяха үйлэдбэриин газарнуудта тушаадаг­бди. Мүнөө дээрээ һү худалдаха арга боломжо үгы, тэрэнэй тулада тусхай оньһото хэрэгсэлнүүд хэрэгтэй. Са­гаан толгойто улаан зүһэтэй казах үүлтэрэй эбэртэ бодо мал үдхэлгын талаар ехэ шэрхи боро, үлүү ямбагүй юм.

- Энэ ажал гэр бүлөөрөө ябуулдаг ёһотойт. Үхибүүдтнайшье туһалалсаа юм аабза.

- Манай бүлын омогорхол ба най­дал - 6 наһатай Найдан ба 3 наһатай Золто хүбүүднай. Үхибүүднай тон бага наһанһаа хүдөөгэй ажалша мал­ша зоной байдалтай танил. Эхэһээ һая түрэһэн нялха тугалай бүдүүн томо эбэртэ бодо мал болотороо ямар ехэ хүдэлмэриин ашаар тэжээгдэн ургадаг тухай һайн ойлгодог, мэдэдэг. Үшөө манай үхибүүд үдэр һүнигүй ажал хэрэгүүдые бүтээжэ ябадаг эсэгынгээ ба хүгшэн абын­гаа жэшээ дээрэ хүмүүжүүлэгдэнэ. Тэдэнэр эгээл бага наһанһаа гансал ажал хүдэлмэри амжалта туйлалта­нуудые, элбэг дэлбэг байдал асар­даг гэжэ ойлгохо ёһотой. Саашадаа үхибүүднай гэр бүлынгөө хэрэгые үргэлжэлүүлжэ, буряад арадайнгаа хүндэтэй, ажалша бүхэриг хүнүүд бо­лон омогорхуулха гэжэ найданаб.

- Грантаар шүүһэн мүнгөөрөө ямар хэрэгсэлнүүдые худалдажа абаһан байнабта?

- Трактор МТЗ-82, пресс-под- борщик ба 40 толгой эбэртэ бодо мал худалдажа абаабди. Шэнэ оньһото техникэ малай үбһэ тэжээл бэлэд­хэлгын хэрэг нилээд хүнгэдхэнэ. Ехэ туһаламжа үзүүлэгдээ гэжэ тэмдэглэ­хэнь шухала. Һайн шанартай, амтатай үбһэ ногоон хадаа тарган тобир үхэр малай гол эдеэ хоолынь болодог ха юм даа.

- Мүнөө танай ажахыда малай тэжээл, хоол бэлэдхэлгын хэрэг хэр зэргэ ябуулагданаб?

- Наһанаймни нүхэр Чингис 2022 онһоо сэрэгэй тусхай операцида ха­баадажа, Эхэ ороноо аршалан хам- гаална. Тэрэ ушараар Чингисэй эсэ­гэ, минии хадам аба Вячеслав Улзуе­вич, малай үбһэ тэжээл бэлэдхэлгын хэрэг өөр дээрээ даажа абаһан. Тэрэ ажалайнгаа амаралтын хаһада үдэр бүри эртэ үглөөнһөө эхилжэ, һүниин харанхы болотор үбһэ сабшалгын хэрэг эрхилдэг. Ёһото гэр бүлын сэн­тэй заршам сахигдана даа!

- Гүрэн түрын ба уласай засаг зургаануудай талаһаа туһаламжа үзүүлэгдэдэг гү?

- Хүдөө ажахын үйлэдбэрилэг- шэдтэ гүрэнэй, нютагай засаг зургаа­нуудай зүгһөө туһаламжа ба дэмжэл­тэ үзүүлэгдэдэг гэжэ тэмдэглэхэнь шухала. Бага бэшэ мүнгэнэй элдэб янзын субсидинууд хүдөөгэй ажа­хынхидай байдал хүнгэдхэдэг.

- Танай хэрэгтэ эгээл ехэ ямар бэрхэшээлнүүд ушарна гээшэб?

- Мүнөө сагта туһамарша ажал­шадые - мал адуулагшадые, ажахын хүдэлмэрилэгшэдые г.м. - олохонь эгээл орёо бэрхэтэй. Гол шалтагааниинь гэбэл, мүнгэ салинһаа үндэһэтэй юм. Ажалшаниие хүлһэлжэ абахын тулада һара бүхэндэ салин түлэхэһөө гадна налогово, пенси­онно жасануудта түлбэринүүдые болон даадхалай хуби (страховой взнос) оруулха хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ фермернүүд дээрэ хүндэ ашаагаар буудаг. Һүрэг мал тэжээжэ олзолһон эд мүнгэн тус гаргашануудые даажа түлэхэ аргагүй байдаг. Найдамтай бэрхэ ажалшадые олохонь жэлһээ жэлдэ бэрхэтэй болоно. Мал үдхэлгын хүндэ хүшэр ажалда орохо хүсэлтэй хүнүүд тон үсөөн. Үшөө үхэр мал­да дуратай, тугал бүхэнэй хойноһоо оролдожо хүдэлхэ хүнүүд хэрэгтэй ха юм. Би мүнөө Хүдөө ажахын яаман­да хандажа, энэ талаар асуудалда тусхай анхаралаа хандуулжа, һаяын сагта шухала шиидхэбэринүүдые баталхыень гуйнаб. Үшөө шухала асуудалнуудай нэгэн - уласай ай­магуудаар дүй дүршэлөөрөө, шэнэ мэдэсэнүүдээрээ хубаалдаха та- лаар сэдэбүүдтэй семинарнуудые эмхидхэлгэ. Жэшээнь, би өөрынгөө аймагай хүдөө ажахын байдал тухай яһала һайн мэдээнүүдтэй байдагби. Харин ондоо аймагуудта хэн ямар шэнэ үеын аргануудые ба оньһото хэрэгсэлнүүдые нэбтэрүүлэн хэрэг- лэнэб гэжэ мэдэгдэнгүй үлэдэгынь харамтай. Би ажал хэрэгээ һайн шудалжа, урагшатайгаар хүгжөөхэ гэһэн хүсэлтэйб. Тиимэһээ «шэхээ­рээ дуулаад, нюдөөрөө хараад, га- раараа барижа үзөөд», шэнэ үеын аргануудтай танилсабал, һураггүй аша үрэтэй байха гэжэ һананаб.

- Үнэхөөрөөшье, тиимэл даа. Манай асуудалнуудта харюуса- һандатнай баяр хүргэнэб. Үдхэжэ байһан малтнай үдэсэтэй байг лэ, эрхилжэ байһан ажахытнай улам үргэжэг лэ!