Абьяас бэлигтэй Амарсана Улзытуев

«Бугын дуунһаа» эхитэй

Улзытуев Амарсана Дондоко­вич 1963 ондо Улаан-Yдэ хотодо түрэһэн. Дунда hургуулиин һүүлээр А.М.Горькиин нэрэмжэтэ Литератур­на институт дүүргэhэн.

1982 ондо «Бугын дуун» гэжэ шүлэгынь мэргэжэлтэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэжэ, залуу уран шүлэгшэндэ түрүүшын амжалта асарhан байна.

Саашадаа А. Улзытуевай уран найруулгануудынь «Новый Мир», «Арион», «Юность», «Дружба на­родов», «Журнал поэтов», «Homo Legens», «Байкал», «Литературная Россия», «Рубеж» болон бусад Рос- сиин ба хари гүрэнүүдэй хэблэлнүүдтэ толилогдожо, авторай нэрэ суурхажа эхилhэн. Мүнөө Амар­сана Дондокович ород хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн дүрбэн согсолбори-но­муудай автор юм.

Москвагай талмайда – хөөмэйн дуун

Амарсана Улзытуев «анафора» гэжэ шэнэ янза түхэлэй шүлэг зохёолгын арга байгуулжа суурхаhан. Тэрэ хадаа буряад-монголой ара­дай аман зохёолой «толгой холбол­го» - аллитераци гэжэ уран арга дээрэ онсолон, ород хэлэн дээрэ найруулагдаhан шүлэгүүд юм. Урдын буряад үльгэрнүүд «толгой холболго» гэһэн уран шүлэгэй мүрнүүдэй эхин үзэгүүдые холбон тааруулһан маяга­ар зохёогдоhон гэжэ мэдэнэбди.

Ирагуу найруулагша шүлэгүүдээ хөөмэйн дуугаар өөрөө гүйсэдхэдэг заншалтай. Урдын буряад үльгэр түүрээлгые мүнөөнэй ород шүлэгтэй холбоhон найруулга үе сагай үзэсхэлэнөөр, юртэмсын таабарита нюусаар оршон тойрониие сошоон дорьбоожо зэдэлдэг.

Амарсана Улзытуев мон­гол туургата арадуудай хоолойн хүбшэргэйнүүдые шэшэрүүлжэ дууладаг үндэһэн заншалта хүгжэм — хөөмэйн дуугаар баруун зүгэй томо хотонуудай талмай тайзангуудые дорьбоожо һаргаадаг.

Морин хуурай зэдэлээн доро урдын үльгэрнүүдэй түүрээгдэдэг хөөмэйн дуун гүйсэдхэлгын талаар орёо юм. Хөөмэйшэнэй хоолойһоо ехэнхидээ аялган абяанууд зэдэл­дэг заншалтай. Хоолой, уушхан, үрсэ, гэдэһэн бэе, хамар гэхэ мэтэ бэеын олон эрхэтэнэй хабаатай- гаар зэдэлэн гарадаг хөөмэйн дуу­най гүйсэдхэлгэ бэлэн хэрэг бэшэ.

Ехэ хүсэ гаргаха, хоолойгоо ша­хаха хэрэгтэй, тиимэһээ ехэнхи­дээ эрэшүүл хөөмэйлдэг гэжэ эли. Тиигэбэшье эхэнэрнүүдтэ хорюул байхагүй.

Эртэ урдын сагта мүндэлһэн хөөмэйн дуунай хүгжэмынь гол гор­хоной шолшогоноон, уула хадын сууряан, һэбшээ һалхинай һэбинээн, шубуудай жэнгирээн, ан амитадай хэрхирээн гэхэ мэтэ эхэ байгаалиин абяануудые аялгалан дууряадаг.

Мүн лэ буддын шажанай лама санаартан маани мэгзэмээ хөөмэйн дуунай маягтайгаар уншадаг зан­шалтай.

Мүнөө олондо ойлгогдоогүй шэнэ маягтай шүлэгэй найруулгануудые Москвагай элитэ уран зохёолшод үндэрөөр сэгнэдэг. Эдуард Лимонов тэрээн тушаа иигэжэ бэшэhэн байна:

- Чингис хаанай уг гарбалай там­гатай, сэсэн мэргэн хүн, тэрэ хамагые ойлгоhон, бүхые мэдэхэ түби дэл­хэйн түлөөлэгшэ.

Амарсана Улзытуев нэгэтэ бэшэ Москва хотын Улаан талмай дээрэ, Кремлиин дэргэдэ шэдитэ дуунуу­даа гүйсэдхэһэн. Тэдэнь урдын сагай агууехэ Монголой хаанай, зүүн зүгэй арадуудай түүхэ таабаринуудаар hэбинэ ха юм.

Россиин политикын ба ниитын ажаябуулагша, элитэ уран зохёолшо Захар Прилепин Амарсана Улзыту­евые: «Мүнөөнэй Россиин табяад наhанай эрхим уран шүлэгшэдэй нэ­гэн», - гэжэ онсо тэмдэглэнэ. Тэрээн­тэй Москвагай зохёохы ажалай олон түлөөлэгшэд адли hанамжатайгаа нэгэтэ бэшэ мэдүүлдэг.

Ялас гэмэ илалтанууд

А. Улзытуев – уласхоорондын Во­лошинско фестивалиин шангай лау­реат (2014 он), уласхоорондын интер­нет-урилдаанай илагша (2013-2014), «Yдэшын Москва» гэhэн телевидени­ин уран шүлэгэй 7-дохи мүрысөөнэй лауреат.

Тэрээнhээ гадуур уран шүлэг най­руулгын шэнэ арга байгуулhанай түлөө уласхоорондын XII эрдэмэй ба зохёохы ажалай конференциин шан­да хүртэhэн габьяатай.

2016 ондо Москвагай Улаан талмай дээрэ үнгэргэгдэhэн бүхэроссиин «Поэдүүдэй саг» гэжэ урилдаанай харагшадай hайшаалай шанда хүртэhэн. 2017 ондо «ЛиФФт» гэhэн Евразиин уран зохёолшо­дой фестивалиин мүнгэн шан­гаар шагнагдаhан байна. Тэрэл 2017 ондо «Москвагай счёт» гэжэ шангай «Жэлэй эрхим ном» номи­нациин Хүндэлэлэй дипломоор тэмдэглэгдэhэн.

Элитэ поэт уласхоорондын, Рос­сиин ба регионууд хоорондын элдэб янзын шэнжэлэлгын хэмжээнүүдтэ эдэбхитэйгээр хабаададаг юм.

Уран зохёолой ехэ һургуулида

Амарсана Улзытуев Москвагай уран зохёолой дээдэ һургуулида буряадhаа ород хэлэндэ оршуулаг­шадые бэлдэдэг мэргэжэлтэй.

Тус факультедтэ орожо hураха хүсэлтэй залуушуул ород хэлэ бэ­шэгэй ба литературын талаар hайн сэгнэлтэтэй байхын хажуугаар толи хэрэглэн хүдэлхэ шадабаритай байха ёhотой.

- Манай институдта буряад ба монгол хэлэнүүдые үндэр хэмжээндэ заадаг эрхим багша хүдэлдэг, - гэжэ Амарсана Дондокович хөөрэнэ. - 2021 ондо Красноярск хотын буряад бэшэ яhанай басаган манай факультет эр­химээр дүүргээ hэн. Диплом хамгаал­хадаа, тэрэ Цырен-Дулма Дондокова­гай «Аламжа Мэргэн» гэжэ үхибүүдэй зүжэг оршуулhан байна.

Түрэл тоонтодоо

Хэдэн арбаад жэлэй туршада Москва хотодо ажаhуудаг А. Улзы­туев өөрыгөө «москвичби» гэжэ тоолодоггүй, зүрхэ сэдьхэлээрээ ходол түрэл Буряад орон руугаа тэгүүлдэг.

Алдар солото эсэгынгээ түрэhэн тоонто Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютаг, эжынгээ түрэhэн Захааминай аймагай Сагаан Морин hуурин, Бай­гал далайгаа эрьежэ ерээд, бүхэли зунаа эндэ үнгэргэдэг юм. Тиихэдээ «Боярское» станцида заабол хүрэхые оролдодог. Тэндэ Амарсана нэгэдэхи ангиин hурагша байха үедөө эсэгэтэ­еэ хамта ажаhууhан намтартай.

Дондок Улзытуев хүбүүгээ шанга эрилтэтэйгээр, ажал хүдэлмэридэ дуратайгаар хүмүүжүүлхые оролдо­дог hэн ха. Yшөө тэрэ хүбүүндээ ород няниие оложо табиhан юм.

«Тэрэ ород хүгшэн няниин ашаар бага балшар наhандаа жэнхэни ород хэлэндэ hураhанби», - гэжэ Амарса­на Дондокович хэлэнэ.

Мүн лэ тэрэнэй хөөрэhөөр, гэр бүлынь түүхэдэ Дондок Улзытуевай түрэhэн эсэгэ «Гэсэр хаан» үльгэр түүрээдэг үльгэршэн ба бүтээлшэ бөө байhан. Тиимэhээ Амарсана хүбүүндэнь уг гарбалайнь утаhаар, шуhаарнь дамжажа, hүлдөөрнь нэб­тэржэ ороод, зүрхэндэнь сохилhон убдисынь шэдитэ шүлэгүүдэй мүрнүүдээр түүрээгдэн гарана ха юм.

«Буряад Уластаа хододоо түбхинэн hууха дурамни хүрэдэг», - гэжэ А.Улзытуев хэлэнэ.

Дондок Улзытуевай нэрэмжэтэ үйлсэ

2021 ондо Дондок Улзытуе­вай түрэhөөр 85 жэлэй ойн баяр ёhололнууд тэмдэглэгдэhэн бай­на. Тэрэнэй хэмжээндэ Амарсана хүбүүниинь эсэгынгээ гэрэй байhан Улаан-Yдын Геологическа гудам­жада Дондок Улзытуевай нэрэ ол­гогдохо тушаа хотын захиргаанай хүтэлбэрилэгшэдэ хандаhан юм. Тус асуудалаар зарлагдаhан суглаанда хабаадагшадай: «Дондок Улзытуев гэжэ хэн, юун гээшэб?» – гэжэ байгаад һураhаниинь гайхалтай. Ал­дарта уран шүлэгшэниие мэдэхэгүй хүнүүд Буряад Уласта үгы гэжэ би hанадаг байгааб.

Эсэстэнь hая hунгагдаhан хо­тын мэр иимэ харюу үгэhэн: «Д. Ул­зытуев ямаршье гүрэнэй шангаар шагнагдаагүй. Тэрэ ушараар нэрэнь мүнхэлэгдэхэ эрхэгүй».

Буряад арадай соёлой ал­тан түүхэдэ мүнхэлэгдэhэн уран шүлэгшэнэй нэрэ ямаршье гудам­жада, байшанда олгогдохоор! Теэд мүнөөнэй бюрократи гээшэ иимэ ха юм даа.

Тиибэшье алдар суута бүлын оюун бэлигтэй хэрэгүүд үргэлжэлhөөр. Амарсана Улзытуевай Ая Ганга нэ­рэтэй басаганиинь «Калачакра» гэжэ кинофильм буулгажа, 2022 ондо Калининград хотын богони кино­гой фестивальда амжалтатайгаар хабаадаһан. Тус фильм Буряадай Соёлой яаманай кинопроектнүүдэй питчинг шүүгээд, Россиин габьяа­та уран зурааша Даши Намдаков, «Агро-Инвест» эмхиин Зүблэлэй түрүүлэгшэ Зорикто Саханов гэгшэд мүнгэнэй туhаламжа үзүүлээ. Һаяын сагта Буряад Уласай, Россиин хо­тонуудай ажаhуугшад «Калачакра» фильмтэй танилсаха.