2465
Буха-ноён баабай
Буряад Уласай 100 жэлэй ойдо гэһэн ниитэ гаршаг доро Монгол Уласай түүхын эрдэмэй доктор Жамбалай Цэцэгмагай Цэвээн Жамцарано тухай «Буряадмонголшуудай оюун бэлигэй толи гэрэл» гэһэн статьягай түгэсхэл үгтэбэ. Агын тойрогой Һүдэнтэ нютагай багшын ажалай ветеран Борлой Болотов буряадшалаа юм.
Борлой Гениновичэй хэлэһээр, Ц.Жамцараногой уг удамай зон, тэрэ тоодо Монголдо (жэшээлбэл, Ж.Цэцэгма), Үбэр Монголдо (Шэнэхээндэ бии гэжэ А.Нумаа хөөрөө), мүн Һүдэнтэдэ ажаһуудаг зон үндэр нэрэтэ ойро хамаатанайнгаа – Жамцараногой нэрые һэргээхэ талаар хүдэлөө үүсхээ юм ха. Асари ехэ хүдэлмэрииень ахижа шэнжэлхэ гээшэ амаргүйл даа.
“Далан долоон домог” гэһэн урилдаагаа шэнээр соносхобобди. “Үльгэрэй үүдэн үргэнөөр сэлеэтэй, бэшыт, дамжуулыт, хөөрөөгөө түүрээгыт” гэжэ уряалбабди, ниитэ уншагшадтаа хандабабди. Энэ жэлэй “түрүүшын хараасгай” хэн бэ гэбэл, Зэдэ аймагай Дээдэ-Ториһоо гарбалтай Цырен-Доржи Найданович Токтохоев урданай ажабайдалһаа нютагай һонирхолтой ушаралнуудые 3 найруулга соогоо хөөрөө. “Аргагүй анданууд байшоо”, “Дүрэтэй хүбүүдээр дутаагүй”, “Агнууриин хөөрөөн” – ёһоор лэ хужарламаар даа.
“Түнхэн дайдын хад-бурхадай дурдалганууд” гэһэн абынгаа, суута багша, уран зурааша, “Буряад үнэн” сониной арадай сурбалжалагша Дондог Дашеевич Лыгденовэй суглуулбариие мэдээжэ теле-хүтэлэгшэ Баярма Раднаева дурадхаба. Дондог Дашеевичэй бэлэглэһэн “Буха ноён” гэһэн зураг мүнөөшье Хэблэлэй байшангыемнай шэмэглэжэ байдаг юм. “Дээдэ үеын үбгэ эсэгэнэр хэлсэхэдээ, Будда бурханай һургаалые лама багшанар арад түмэнэй дунда тараахадаа, Ази Түбиин газар дайда бүхэнэй нютагай хад-бурхадуудые номдо оруулжа, сахюусан-бурхадууд гү, али Хад-Бурхадууд болгоһон байна” – гээд, Дондог Лыгденовэй оролто үгэ соогоо тайлбари хээтэй.
Хан-Шаргай хад бурханай, Буха ноён баабайн, Мураа ехэ ноёной, Аягта ехэ баатарай, Хэрдэг сагаан ноён, Хэрмэшэ ехэ хатанай, Үндэр Бүрэн хаанай, Зүүхэй ехэ баатарай, Даян дээрэхи Богдо-Гэрэн Шамбуугай, Ахын арбан гурбан хадануудай дурдалга, хандалганууд үгтэбэ. Хадаша үбгэдэй нэрэнүүд дурдагдаа. “Эдэмнай хадаша үбгэд байхаһаа гадна үльгэршэд, түүхэшэд юм. Хад-Бурхадуудые хадаша үбгэд буряад һарын 9-дэ, 19-дэ, 29-дэ тахидаг заншалтай байһан. Хизаар нютагаа шэнжэлхэдэ, эдэ домогууд туһатай. Шухалань гэхэдэ, залуушуулай абари зан һайн болохо, орон нютагтаа шүтэдэг, мүргэдэг болохо. Огторгойдо хүрэмэ хада уулануудай һайханда һарган, урма зоригоо бадаруулан баясан ябахадаа, үлгэн үнсэг дайдаһаань хүсэ тэнхээ абадаг гээшэ. Гадна түрэл буряад хэлэндээ дуратай болохо жэшээтэй”, – гэжэ Дондог Дашеевич лаблан бэшэнэ.
Хан-Шаргай хад-бурхан
Дурдалга:
Бурхан Баабай
Буумал Ехэ Һахюуһан,
Буумал Ехэ Бурхан
Барууни Хадуудай эзэн бэлэйт!
Буряад-монгол зонуудайсахюусан болоһон
Хан Шаргай Ноён солотнай бэлэй!
Огторгойн хүбүүн Уран Шаргай,
Тэнгэриин хүбүүн Тэгшэ Шаргай!
Ара Монгол газар
Ахалжа бууһан,
Ерэн юһэн Мундаргын оройгоор
Гүйдэл хэһэн бэлэйт.
Хатууе булигша,
Харые дарагша,
Баруунай дайда эзэлһэн
Хан-Шаргай Баабай бэлэйт!
Хан-Шаргай Ноён солотнай бэлэй!
Баруунай дайда эзэлһэн
Бурхан Баабай
Буумал Ехэ Һахюуһан,
Буумал Ехэ Бурхан!
Буряад Монгол Хоёрой
Сахюусан бэлэйт!
Буха-ноён баабай
Дурдалга:
Тэнгэридэ байһан нэрэтнай бэлэй
Тэмдэгээрээ хүртэгты!
Зөөхэй эдижэ зохидшоогоо бэлэйт,
Тараг эдижэ таашаагаа бэлэйт,
Монгол орондо ошоһон бэлэйт,
Модон борсо эдиһэн бэлэйт!
Аниһан нюдөө хараа бэлэйт,
Алтан шүлһөө адхаа бэлэйт!
Онон мүрэниие отолоо бэлэйт,
Сэлэнгые һэтэлээ бэлэйт!
(“Һэлэнгые” гэхэдэ болохо)
Уһан, мүрэн, далайдаа
Зэдын голоор үгсөө бэлэйт,
Үхэр Шулуунда үнжөө бэлэйт,
Үдхэн хуша ургуулаа бэлэйт!
Хада уула Мундаргадаа
Хүтэл гаргажа заяалдаа бэлэйт!
Тоорынгоо хойто үндэртэ һуухадаа,
Буряад Монгол хоёртоо
Заяан боложо һуугаа бэлэйт!
Зүүнэй дайда эзэлһэн Буха-Ноён,
Бүгэдэ зоноо хараһан
Буха-Ноён Баабай бэлэйт!
Буха-Ноён Баабай,
Бута Хатан Эжы,
Хаялаһыем хамагаарнь,
Сүршэһыем сүмөөрнь хүртыта!
Тэнгэридэ байһан нэрэтнай
Тэмдэгээрээ хүртэгты!
Огторгойдо байһан бэетнай
Урмаараа хүртыта!
“Буряадай уран зохёолшодой шэнэ бүтээлнүүд”гэһэн ниитэгаршаг доро Александр Лыгденовэй “Нүүдэлшэд” гэһэн туужынүргэлжэлэл, бэлигтэй ирагуу найрагшад Цырен-Ханда Дарибазаровагай «Хүнэй наһан”, Цындема Бабуевагай «Тоонтоёо эрьелгэ” гэһэн циклһээ шүлэгүүд үгтөө.
Ц-Х. Дарибазаровагай философско шэглэлтэй дүрбэлжэн мүрнүүд аянгаараашье, удхаараашье дура татана:
Хүрьелһэн сансарай хүрдэ соо
Хүмүүнэй бэе олоходоо,
Түрэхэ, үхэхэ агшамтай
Түбидэ түр зуур айлшалхаш.
***
Түүни холын үенүүдһээ
Түрэл һэлгэн эрьенэш,
Мүшэн шэнги бадарһаар,
Бүхэн халин залирнаш.
***
Хүн түрэлтэн хөөрхы даа,
Хаанаһаа, хайшааш ябаһанаа
Хүсэд мэдэжэ үрдеэдүй,
Хүхэхэн онгосоор тамарна.
Ц. Бабуевагай уянгаяа ургалдагёһонь урасхал долгитой даа:
Мянган жэлэй манан соо
Мүшэн мэтээр яларһан
Мүнхэ Тэнгэриин заяатай
Монгол манай үндэһэн.
Эзэн хаанай зарлигтай,
Эхэ хатанай үреэлтэй
Энхэ жаргадаг нютагнай,
Энэл һайхан Буряаднай!
Буряадай мэдээжэ уран зохёолшо,олониитын ажал ябуулагша, “Байгал” сэтгүүлэй эрхилэгшээр арбангурбан жэлдэ хүдэлһэн АфриканАндреевич Бальбуровайтүрэһөөрэгсэ 100 жэлэй ой гүйсэбэ. Уран зохёолшо Ардан Ангархаев угаа һонин,урма хүндэмэ дурсалга бэшээ. “Байкал” сэтгүүлые бүхы гүрэн соо мэдээжэ болгоһон, “Байгал” сэтгүүлыеШэтын, Эрхүүгэй можонуудта, Монголдо захюулдаг болоһон энэ хүнтэйуулзахадаа, Ардан Лопсонович асуугаа юм хаш:
- Та буряад хэлэн дээрэ бэшэдэгһэн гүт?
- Түрүүшымни зохёолнууд буряадүльгэрнүүдэй найруулганууд ха юм.“Гэсэрэй” түлөө хохидогшодой нэгэнгэжэ мэдэнэ ёһотойт, - гэһэн ха.
А.А. Бальбуров олон арадуудыеэблүүлһэн СССР ехэ гүрэндөө сэдьхэлзүрхэеэ үгөөд ябаһан хүн байгаа гээд,автор аржыса тобшолон бэшэнэ. Сэтгүүлэймнай нэрые хизааргүй үндэртэ үргэһэн, арадайнгаа аман үгын баялигай түлөө аһан зорижо тэмсэһэн хүнэй нэрэ хэзээдэшье мартагдахагүй. Энэ удаа “Арбан хоёр һара” туужаһаань хэһэг толилбобди.
“Монголой уран зохёолшодой бүтээлнүүд”гэһэн ниитэ гаршаг доро олон зүжэгүүд, романууд болон рассказуудай автор Донровын Намдагай “Хүгшэн шонын уляан” гэһэн туужые мэдээжэ оршуулагша, уран зохёолшо Доржо Сультимов буряадшалжа, уншагшадта хүргөө. “Арьяатан шоно тухай зураглахадаа, ямаршье амитанай амидарал эхинһээ заха хүрэтэрөө тэмсэлэй бурьялаан соо үнгэрдэг гээд уран зохёолшо туужалан удхална” ,– гэжэ оршуулагша онсолон тэмдэглэбэ.
Чадраабалын Лодойдамбын“Тунгалаг Тамир” романай хоёрдохи номой үргэлжэлэл толилогдоһоор. “Лодойдамбаяа хүлеэнэбди даа. Үгэ, хэһэг бүхэнииень амтархан, шэмэн, дахин эрьежэ байгаад уншанабди”,- гэжэ сэдьхэлээ дэлгээһэн хоёр хүнэй зугаа шагнаа һэм.
“Зуланууд бадархадаа, хэндэшьеб хэрэгтэйл даа...” гэһэн Ц. Жамьяновай, Ю.Мануевай ородоор бэшэгдэһэн статьяе “Буряад үнэндэ” анхандаа хүдэлһэн манай үнинэй найза нүхэр Зоригто Лхамаев оршуулжа, ёһотойл буян үйлэдэбэ. Сэдьхэлэй уряа гэжэ байдаг лэ байна. Агын тойрогой Ушарбай һууринда хэдэн жэлэй саана дуганай яажа бодхоогдоһон тухай, нютагтаа табигдаһан субаргануудай удха шанар тухай үнэншэмэ зохидоор бэшэгдээ.
Буряад айлда хүүгэдэй гэрһээ үргэгдэжэ абтаһан ород үхибүүн уран зурагта ульһатайгаар үндыгөө. Владимир Тогочиевич Банзаракцаевай хуби заяанай угалзанууд тухай Сэсэгма Цыбикова бишыхан зураглал бэшээ юм. Мүнөө наян хоёр наһатайшье һаа, Владимир Тогочиевич найдал дүүрэн ажаһууна. Уран бэлигтэнэй зурагууд энэ дугаарыемнай шэмэглэбэ.
“Зүүн зүгэй зүнтэйхэн зүгы” хуудаһандамнай Корней Чуковскиин “Хулуугдаһан наран” гэһэн найруулга толилогдоо. Оршуулагшань – мэдээжэ уран зохёолшо Эрдэни Дугаров.
...Эхэ ороншо сэдьхэлтэй, түрэлхиин иимэ шанартай Ж.Цэвээнэй жэшээгээр «Буряад сэхээтэндэ угаа ехэ зорилго тудажа байна. Болбосоролтой буряад хүн бүхэн багаханшье гэлэй нэмэри арадтаа туһа хүргэхэ ёһотой” гэһэн юм. Энээнииень баримталан, “Байгал” сэтгүүлнайшье монгол үндэһэтэ эб нэгэдэлые, эльгэн түрэл гэхэ үзэлые мандуулха хэрэгтэ хубитаяа оруулха зэргэтэй гэжэ ойлгонобди.
Тунка24 сайтһаа гэрэл зураг абтаба
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА,“Байгал” сэтгүүлэй эрхилэгшэ
