​Байгал - минии гайхал

( Үргэлжэлэл)

Хойто таладань Горячая гэһэн горхон урдадаг. Тэрэ зарим тээгээ газарай хүрьһэндэ нэбтэрэн үгы болошоно. Нэгэ хэды алхамай саана дахинаа газарай гүнһөө бурьялан гарахадаа, 70 градус хүрэмэ, уурал бааяма халуун аршаан болоод мүндэлдэг юм. Эндэхи аршааниие ажамидаралта уһан гэжэ дэмы нэрлэдэггүй. Ангаһан хүнэй унда харяадаггүй, гандаһан ургамалда шэмэ үгэдэггүйшье һаа, улад зониие гай тодхорто үбшэнһөө аргалан эмнэдэг шэдитэй юм. Элүүржүүлхы шанартай, химическэ онсо бүридэлтэй уһан ревматизм, радикулит, мүн нервын үбшэнүүдые хүнэй бэе махабадһаа зайсуулдаг. Эндэ тусхай курорт баригдаагүй, харин колхозой багахан профилактори байгуулагданхай. Гэхэ зуура эндэхи аршаан тухай элдэб хабтагайнууд, шулуу, модоной түгдэрхэйнүүд дээрэ, хуушарһан дэбтэрнүүд соо мэдээсэлнүүдые оломоор. Жэшээлхэдэ, Байгалые шэнжэлэгшэ Ф.К. Дриженко «эндэхи уһан соо 1885 ондо хэбтэһэн» Эрхүүгэй нэгэ наймаашанай бэшэгтэмдэг олоһон юм.

Ваннада орогшодой элирхэйлэлгээр олонхинь лэ хүндэ үбшэнһөө бэеэ абарһан. Теэд аршаанай yha шадабаригүйгөөр, хэм хэмжүүрынь мэдэнгүйгөөр хэрэглэһэн хүнүүдэй үбшэнөө бүри һүжэрүүлхэ, үнгэржэ ерэхэдээ, ами наһантаяа хахасахашье ушарнууд дайралдаа. Врачай зүбшэл, заабари баримталхагүйн, хэрэгсээхэгүйн хойшолон иимэл ха юм. Байгалай эрье шадар бусалма уһатай. Котельниковскын аршаанһаа гадна, үшөөшье олон аршаанууд бии. Далайн зүүн эрьедэ Хакусы гэһэн булан тохойдо Кавказай Пятигорскын минеральна уһантай бүридэлөөрөө адлирхуу хоёр аршаан байгаалиин шэмэглэл болон урдадаг. Эдэнэй хоорондуур хүйтэн булаг харьялдаг. Үбэлэйшье, зунайшье үедэ уурал һабан бааяжа байдаг. Тойроод нарһан, хуша, хуһан модод үдхэнөөр ханатан ургажа, агаар хангал һайхан үнэрөөр дүүрэнги. Амисхаалхада арюухан, зохид. Эндэхи курорт Ленинэй нэрэмжэтэ, «Победа» колхозуудай загаһашадай үүсхэлээр 30 гаран жэлэй саана баригдаһан. Эмнэлгын корпус, столово, клуб, хамһабариин албан гэхэ мэтэ жэрылдэн бодхоогдонхой. Зунай үедэ 40 гаран хүн нэгэ доро амаржа, бэеэ аргалуулдаг. 

Үргэн ниитэ зоной дунда мэдээжэ болоһон Шэбэрхын гарамай дэргэдэхи, Фролихын, Давшын, мүн 1751 онһоо хойшо мэдээжэ болоһон Горячинскын аршаануудые онсолон тэмдэглэмээр. Үльгэр домогой һабагша дагаа һаа, тайгын нэгэ ангуушан Горячинскын аршаанай шэдитэ шэнжэ тухай эгээн түрүүлэн мэдэһэн юм ха. Зэрлиг антай тэмсэжэ байха үедэнь, нохойнь оборготон шархатаа. Тиин тэрэнээ халуун аршаанай дэргэдэ орхёод ябаха баатай болоо һэн. Һөөpгөө бусахадаа, нохойнгоо эдэгээд, урдынхидаал собхорон харайжа байхадань, гайхалаа баран һууба.

«Ямар дээдын хүсэнүүд намда һай һанажа, дүрбэн хүлтэ нүхэрыемни эдэгээбэ гээшэб» гэжэ таамагшалба ха. Нохойнгоо yһa руу ороһон мүрнүүдые обёорхотойгоо сасуу, «оо, энэшни абаралта уһан гээшэ ха» гэһэн сахилгаан бодол толгойдонь түрэбэ. 

Тиин нохойнгоо «жэшээгээр» өөрөө халуун аршаанда орожо, гасаланта үбшэнһөө һалаһан гэхэ. Байгалай эрье шадархи байгаалиимнай баялиг, шэмэг дээжэнь болоһон, арад зондомнай аша туһатай аршаан булагуудые зүбөөр ашаглаха гээшэ бүгэдын хэрэг мүн.

                                                                                                                     ***

“Үльгэр домог, онтохоноор 

Үнинһөө хойшо Үбгэн Байгал омогорхоо” (Д.Улзытуевай шүлэгһөө) 

Асари долгидоо мушхаруулан мухарюулһан Байгалай нюрууда элдэб үнгын зэрэлгээнэй наадаха үедэшье, хара бараан шарай шарайлаадшье байхадань, тэрэнэй түүхын эхин уг гэхэ гү, али далай шадархи дайдада болоһон үнэн ушарнуудые, мүн үльгэр домогуудые һанаандаа ухашалан, сэдьхэлээ хүлгүүлдэгби. Ургамал ногоогоор пэгшысэ хушагдаһан эрье шадархи гүбээнүүдэй ташалангуудые дурамбайгаа залан шэртэнэб. Загаһашадай Байкальское гэһэн тосхондо хүрэхэеэ ябатараа, «Лудар!» гэһэн үгэ дуулаад, анхаралаа онсо тогтообоб. Үндэр гэгшын эгсэ эрьетэн энэ хушуунда ямар нэгэн айбалын нюдэн мэтэ агы нүхэн харлана. Уһанай талаһаа энэ хушуунда халдахын аргагүй. Тиимэһээл эртэ урдын хүн зон дайсадһаа бэеэ аршалан хамгаалхын тула эндэхи бүтүү бүглүү газарые шэлэжэ, шулуун хярамуудые урданайхяар хэлэбэл, шэбээ бодхоодог байһан. Мүнөөшье хушуунай оройдо урданай барилгануудай үлэгдэлнүүд — һандарһан хананууд, гүнзэгы ганга яаманууд үни сагай гэршэ болодог. Эдэ барилганууд Ольхон дээрэхи шулуун бүхэлэлтэнүүдтэй байгуулгаараа адлишуу. Түүхын нэгэ хугасаада, нэгэ уг гарбалтай яһатан, тобшолбол, курыканууд иимэ бүхэлэлтэнүүдые бодхооһон ха гэһэн эрдэмтэдэй һанамжа буруу бэшэ ёһотой. Эндэхи хоёр агы нүхэнэй нэгэндэ ондо ондоо үе сагта ажаһууһан хүнүүдэй соёл, болбосоролой хэмжээе гэршэлһэн зурагууд, бүтээлнүүд олдоһон юм. Жэшээлхэдэ, шабараар хэгдэһэн аяга амһартын, гоёолтын зүйлнүүд... дурасхаалай тэмдэгүүд, ёһотойл хүшөөнүүд гэжэ мэдэрэгдэһэн. 

Анхаралаа Байкальское гэһэн тосхондо хандуулаябди. Томо модон бата бэхи гэрнүүд газаа талаһаа элдэб үнгын шэрээр шэрдэгдэнхэй. Ниитын газарнууд — магазин, клуб, хүүгэдэй ясли-сад, һургуули, поликлиникэ гэхэ мэтэ илангаяа гоё һайханаар шэмэглэгдэнхэй. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эрхэ сүлөөгэй түлөө тулалдан унаһан баатарнуудай дурасхаалда хүшөө табигданхай. Саг үргэлжэ харууһалагдажа байдаг гэжэ ойлгомоор. Хэншье, юуншье мартагдаагүй... 

Эдэ бүгэдые хараа һaa, далайда дүтэ ажаһуудаг хүн зон жаргалтай, алишье талаараа дутамаггүй баян дэлгэр ажабайдалтай гэжэ ойлгохот. Сагай шэрүүн уларилтай тэмсэн, заримдаа тэрээнтэй эбсэншье өөрсэ бэрхэшээлнүүдые дабадаг загаһашад, ангуушад түбһэн юумэнһээ түдэгэсэхэгүй шэрхи, хатуу зон юм. Ямаршье хүшэрхэн эрхэ байдалда дуратай хэрэгээ эрхилжэ, алдар нэрэеэ нэрлүүлхэ шадабаритан гэлтэй. Жэл бүри апрель һарада загаһашад бригада бригадаар хубааран, Ушканьи гэһэн олтирогууд тээшэ зорижо, хаб загаһа агналга эхилдэг. Ангай абари зан, мэхэ гохыень уридшалан таажа, олзоборилгоёо урагшатай ябуулхань тон бэрхэтэй юм. Тиимэһээ ангуушан бэеэ мэдүүлхэгүйн тула саб сагаан хубсаһа үмдэжэ, хаб загаһанайнгаа байдаг газарта һэмээхэнээр мүлхин ошодог. Тиихэ зуураа үлүү абяа шэмээ гаргахын аргагүй. Үгыл һaa, олзошни гарһаашни хадууржа болохо бшуу. Ангуушад далайн хэшэгтэй бусажа ерэхын тула хэдэн арбаад хоногуудые мүльһэн дээрэ үнгэргэжэ, шэрүүн һалхи, саһа шуургантай хүсэ шадалаа туршалсадаг.

Елэгэр зөөлэн, үнэтэ арһатай ангууд жэл бүри 6 мянга хүрэтэр олзоборилогдодог. Хаб загаһа барилгые эрдэмтэд хиналта дороо абанхай. Байгаалиин баялиг зүбөөр ашаглаха асуудалда онсо анхаралаа хандуулагдажа байха үедэ тиигэншьегүй яахаб даа. Загаһаар хооллодог эдэ ангуудай үдэсэнь урагшатай, түргөөр олошордог юм. Ушар иимэһээ олошорхо тумаа загаһанай ажахыда хохидол ушаруулжа магад бшуу. Нүгөө талаһаа эдэ ангуудые үндэһөөрнь хюдажархихагүйн тула асуудал нэгэн доро шиидхэгдэдэг. 

Нютагай хүндэмүүшэ, зугааша, талархуу хандасатан хүн зондо баяр баясхалан хүргэнэбди. Матросууднай Лудар хушуунай дэргэдэ тодхогдоһон маяк нарин нягтаар шалгана. Тон харюусалгатай хэрэг гэжэ тэдэнэр ойлгоно гээшэ. Эндэ ойлгомторгүй газардамаар хайр элһэнһээ гадна ямаршье суднын оёорые шуу зүһэжэрхихөөр шобхо оройтой хабсагайнууд уһан доро бии гэжэ элирүүлэгдэнхэй. 

Анхандаа Байкальское гээшэмнай Горемыки гэһэн алдар нэрэтэй байһан юм. Энэ өөрын үндэһэ шалтагаантай. Yeһөө үедэ дамжан ерэһэн хөөрөөнүүдые шагнахада, Байгал дээрэ болоһон гэнэ усал, уршагта ябадалнуудай үедэ нилээд олон онгосо, суднанууд шэнгэн хосорһон, эрэлхэг зоримгой хэды олон хүнүүд ами наһантаяа хахасаһан бэлэй. Илангаяа намар, үбэлынь далайда тамарагшадта, далайн ангуушад, загаһашадта хүшэр хүндэ үе болодог һэн. Жэшээлхэдэ, техникын туйлалтануудай тулюуршаг үе сагта «Наследник цесаревич» гэһэн пароходой хүйтэнэй сагта дабшажа ябатар, далайн шуурган эхилшэһэн юм ха. Мүльһэн хада мэтэ болошоод ябаһан пароход хажуу талаһаа томо гэгшын мүльһэндэ дайруулжа, шэнгэжэ эхилбэ. Пассажирнуудынь пароходой хойноһоо шагтагалдаад ябаһан онгосонуудта дамжан һүрэжэ үрдеэ һэн. Гэхэ зуура гэнэ усалда орогшод үглөөгүүр бүри аймшагтай үзэгдэл хаража, ухаа алдаа һэн. Юуб гэхэдэ, тэдэнэй найдал болоһон суднанууд захагүй ехэ далайн хуудамда гарашоод, долгидой зоргоор хэдэн тээшээ хэлбэлзэн уруудажа ябаа бшуу. Һанаандаа таарахагүй «аяншалгада» мордогшод үлдэжэ, дааража хосорхогүйн тула ёһотойл баатарлигаар тэмсэжэ гараһан. 

Хэдэн жэлэй саада тээ «Сталинградец» гэһэн сейнер зэрлиг дошхон шуурганда зомгооһон мэтэ шэдүүлээд, хэһэг шулуунда гол таһа нэшүүлэн шэнгээ һэн. Гансал нэгэ хүн — капитанай туһалагша мачтын оройдо гаража, аргамжаар бэеэ бүхэлжэ уяад, гасаланһаа гарасалдаһан. Тусхай албанай катер ерэжэ, хохидолдо орогшые абараа һэн.

Байгалтай наһанайнгаа найдалые, хуби заяагаа холбоһон загаһашадтай, ангууша угтай хүн зонтой хөөрэлдэхэдөө, мэдэсэ, ойлгосоёо нилээд үргэдхөөбди гэжэ мэдэрээ һэмди. Иигээд лэ хүхэрэн сэнхиигшэ алас руу шэртэһээр, Байгалаар аяншалгаяа үргэлжэлүүлхэеэ тэсэжэ ядан хүлеэжэ байгаа бэлэйбди. 

1980 оной сентябрь-октябрь

ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:

Байгал - минии гайхал

Фёдор Сорокин: "Байгал - минии гайхал"