​​Фёдор Сорокиной Байгалай аяншалганууд

Фёдор Сорокин

Редакциин архивһаа гэрэл зураг

Үнгэрһэн зуун жэлэй далаад-наяад онууд. “Буряад үнэн” сониной мэдээсэлэй таһагта хүдэлжэ байгааб. Оршон тойронхи байгаали хамгаалха, залуу үетэниие патриотис мэдэрэлтэйгээр хүмүүжүүлхэ талаар ниитэ гаршагуудтай һэмди.

Экологическа темээр бэшэхэдээ, тэрэ үедэ фото-сурбалжалагшаар үнинэй хүдэлжэ байһан Фёдор Фёдорович Сорокинтой ехэл таарадаг бэлэйбди. Бинь авторай найруулга гү, али өөрынгөө материал бэшэхэб, Фёдор Фёдорович тааруу зураг бэлдээд лэ үгэхэ. Һөөл хөөрхэн шубуухайдые, ургамал сэсэг, уһа голой, хада уулын үзэсхэлэн һанагдаагүй ракурсһаа онон буулгажархидаг байһан юм. Тэрэ үедэ юун элбэг зураг байхаб даа, хара сагааншье һаа, удхаараа унгитайл һаа толилогдодог бэлэй.

Эсэлтэгүй аяншалагша, уян нугархай гуурһатай очеркист гээд Фёдор Фёдоровичые мүнөө сэгнэнэб. Ээлжээтэ амаралтадаа Байгал далайн үзүүр һайхан булангуудые бэдэрэн ябашаха, хүбшэ тайгата, талата Буряадаа эсэлтэгүй махаха - иимэл хүн һэн.

Теэд мүнөө болоходо, аха нүхэр тухайгаа мэдэсэмни охор байшоо. Редакциин нөөсэ соо мэдээсэл үлөөгүй. Урдандаа трамвайн годирдог байһан Кировэй гудамжын уулзуурай байшанда урданаймнай дансанууд хадагалаанда байһан аад, 1970-аад онуудаар түймэртэ абташаһан юм. Харин һаяхана гүрэнэй архивһаа һурагшалһамнай, хүдэлһэн хүнүүдые амяарлан харуулһан гэршэ-саарһан олдохогүй янзатай байба.

Фёдор Фёдоровичой «Правда Бу­рятии» сониндо анхан хүдэлһэн хадань мүнөө үндэр наһанай хэмдэ хүрэһэн Любовь Илларионовна Неретинатай, удаань фотокорр ябаһан Николай Нико­лаевич Ефимовтэй, харюусалгата секре­таряар хүдэлһэн Виктор Александрович Озеровтой, хизаар нютагаа шэнжэлэгшэ Евгений Александрович Голубевтой, удаань манай хүндэтэ Бата-Мүнхэ Жиг­житович Жигжитовтэй хөөрэлдэбэбди. Үнэншэ сэхэ, ажалдаа шунанги, ходо командировкодо, сүлөөгүй ябадаг на­лархай һайн зантай хүн бэлэй гээд тэдэ Ф.Сорокиниие дурсана.

Намтарайнь шатануудые нэгэнииньшье мэдэхэгүй байба. Харин манай урданай Хүндэлэлэй самбар дээрэ дайнай болон ажалай ветеран Ф.Ф.Сорокиной үбсүүе дүрбэн медаль шэмэглэдэг юм. Залуу гэнэн ябахадаа, аха нүхэрэйнгөө хубиин байдалаар һонирхохоёо юу ойлгохобши даа. Илангаяа углуу булангаар суглардаг дүхэригтэмнай дүтэшье хамаардаггүй байгаа бшуу.

“Галочка” гээд намда үлүү налархай­гаар хандадагынь сэдьхэлдэм үлэшөө юм. Һүүлдэшэг редакцида ерэһэн Нико­лай Дабаевич Бадмаринчинов энэ ушар һайн һанадаг байба. “Ёһотойл сэхээтэнэй абаритай, нарин мэдэрэлтэй, хүндэтэй хүн байһан”, - гээд тэрэ дурсана.

Баунтын алташадта хүрэһэнөө, ондо ондоо аймагуудай ой хүбшөөр аяншалһан тухайгаа Фёдор Фёдоровичой хөөрэһыень халта мүлтэ һананаб. Үндэр туранхайлиг бэетэй, баруун нюдэндөө һорьботой – нэгэтэл харабал, мартамаар бэшэ шарайтай бэлэй.

Байгал далайн булан тохойгоор аяншалһан тухайгаа бэшэһыень “Байгал – минии гайхал” гэһэн ниитэ гаршаг үгөөд, арбаад дугаар соо оршуулан толилуулаа һэм.

Һүүлдэ редакциимнай байгаали хамгаалха талаар Бүхэсоюзна бүлгэмэй болон СССР-эй Сэтгүүлшэдэй холбооной правлениин Хүндэлэлэй Дипломоор шагнагдахадань, эгээл энэ бүтээл шэгнүүртэй нэмэри бололсожо үгэһэн гэжэ сэгнэдэгби. Тиихэдэ Р.Б. Гармаев сониной эрхилэгшээр хүдэлжэ байгаа.

Мүнөө Фёдор Фёдоровичой очеркын багахан хэһэгыень уншагшадтаа дурадхахадаа, аха нүхэрэйнгөө арюун дурасхаалые хойнотожошье һаань, хүндэлэн ёһолбоб гэжэ найдаха дурам хүрэнэ.

Байгал – минии гайхал

Байгал дээрэхи эгээл томо хадалиг хахад арал утаашаа 53, үргэнөөрөө 20 модоной хэмжээнэй юм. Святой Нос гэһэн энэ хахад аралай юундэ иигэжэ нэрлэгдэһэниие мэдэхын аргагүй. Зариманай һанамжаар энэ үгэ “Хилмын хушуун” гэһэн үгэһөө эхитэй ха. Нээрээшье, загаһанай хушуунтай адлирхуу даа. Байгалай нюрууһаа 1000 метртэ өөдөө шобхойн тобойжо, гаталжа гарашагүй ой модоор хушагдаһан хахад арал һахал һамбайда даруулшоод, уруу-духы һууһан үбгэжөөлые һануулдаг юм.

Эндэһээ саашаа Ушканьи гэгдэдэг 4 арал тээшэ тамарбабди. Хоорондоо уһанай зуруудаар хубаарилагдаһан эдэ аралнууд элдэб мэргэжэлтэй эрдэмтэдэй анхарал татадаг. Гэхэ зуура, эдэмнай он жэлэй ошохо тума өөдөө бүри ёрхойлдон, ургажа байһандал юм. Хүбхэнтэжэ даглайһан эрье шадараарнь жэгтэй һонин, дэлхэйн ондоо ямаршье буланда дайралдадаггүй ургамал ургадаг. Доодо хубидаа гэшүүһэнһээ доошо бүтылхын дүрсэтэй, пүнтэгэр түхэреэн эшэтэй шэнэһэн, хара холтоһонтой, арзагар адаалхай шүдэн мэтэ набшаһатай хуһан, онсо һонирхолтой уляаһан ургадаг, герань сэсэглэдэг. Гайхан гэлымээр лэ ааб даа. Эндэхи газарай хүрьһэнэй онсо химическэ бодосынь тад ондоо шэнжэтэй ургамалые зохёон байгуулаа гү? Эгээл томо арал дээрэнь (Ехэ Ушканьи) суднануудай тогтодог зогсолто бии юм. Эндэ үшөөл һайса шэнжэлэгдээгүй агы нүхэн бии гэлсэдэг.

Эдэ аралнууд дээрэ илангаяа оло дахин газар хүдэлдэг гэжэ сейсмографууд баталдаг. Гэбэшье байгаалиин аймшагтай ушаралнууд ехэ гай тодхор, хохидол ушаруулдаггүй. Хаб загаһанай хэбтэшые харууһалдаг егерьһээ, сагай уларил шэнжэлдэг хоёр метеорологһоо ондоо хүн эндэ байдаггүй юм. Гэбэшье Байгалаар аяншалһан хүн бүхэн ямар нэгэн хүлеэгдээгүй нюуса үзэгдэлнүүдтэй ушархадаа болохоб гэжэ бэеэ эртээнһээ һэргылэн ябаха зэргэтэй.

...Бархагай гэнжын ханхинажа, двигателиин уухилхада, аян замда гаралгын дохёо дуулдаһан мэтэ болодог. Эгээл иигэжэ түхеэржэ байтарнай, нэгэ дороо, хэдэн тээһээмнай юрэ бусаар һалхилжа эхилбэ. Анханшье далайгаар ябагшадһаа дүрбэн тээһээ дүхэриглүүлэн нэбтэ үлеэдэг һалхин тухай дуулаал һэм. Теэд энэ үзэгдэл бэе дээрээ үзэхэб гэжэ һанагдаагүй бэлэй. Яһанай хуудаһаар үлеэһэндэл, ямаршье хаалта хаабариин саана орожо хорохын аргагүй. Байгаалиин хоморойнгоо “ааша” гаргахыень харахада, нэн түрүүн хужарламааршье, һанаандаа хадуужа абамааршье байгаа һэн. Хэдэн тээһээ үлеэһэн һалхинай хүсэн доро бодхуул долгид (ондоогоор хэлэбэл “сейши”) обхогод гэжэ өөдөө үндыхэдэл гээд, һөөргөө тон удаанаар, һанаа алдан бууна. Һууридань тэрэ дары баһал иимэ үндэр нюргатай долгин мүндэлшэнэ.

Үнэнииень хэлэхэдэ, өөрөө шэхээрээ дуулажа, “хургаараа барижа” үзөөгүйдөө, хүнүүдэй хөөрөөндэ үнэншэдэггүй һэм. Сүл губиин зэрэлгээн, дуу дууладаг элһэн, үндэр ходуули хүлнүүдтэй модонууд тухай дуулахадаа, заатагүйл өөрөө хараһайб гэжэ шэбшэдэг бэлэйб. Хахад часай урда тээ үргэлжэдөө тэниин, аажамаар урдаһан Байгал дээрэ гэнтэ хэдэн тээһээ мундуу мушхуу һалхин үлеэжэ, бэе бэеынгээ хүсые туршажа байһан мүргэдэг бухануудые һануулха гэжэ хаанаһаа мэдэхэ бэлэйбиб? Үндэр долгинууд ууртайгаар шуухиран үндыһэнэй удаа, кораблиин палубые хүйтэн уһаар сэсэргэн аашална.

Экипажай гэшүүд харалган энэ үеын үнгэрхые хүлеэхын тула кубригтаа орожо, урдынгаа хөөрэлдөөнэй һабагша татана. Байгал шадархи ой тайгын үрэ жэмэс, һархяаг, хүшын һамарай баян ургаса, Шэбэрхын гарамдахи загаһанай баялиг, олзоборилго тухай һонинуудаар хубаалдана.

- Байгалай түүхын олон тоото ушарнууд сооһоо Провал гэһэн гарамай бии болоһон тухай дурсамаар. Зузаан дэбтэрнүүдэйнгээ нэгые һэхэелши, - гээд, штурман Юрий Берсанов гар бэшэмэл дэбтэрнүүд сооһоо нэгыень шэлэжэ, хуудаһануудыень ирана.

«1860 оной үеэр һэн ха. Сэлэнгын адагһаа хойто зүг тээшээ нэлэнхы нэмжыһэн Сагаан талада, мүн Дубинино, Шерашево, Оймур гэһэн тайгын тосхонуудта ажаһуугшад заншалта һайндэрнүүдтээ бэлдэжэ байгаа. Шэнэ жэлэй урдахи үдэшэ загаһашад, ангуушад үнгэрһэн жэлээ үдэшэхын тула столнуудтаа һууба. Энэ үедэ газар дороһоо хүүен хүнхинэһэн абяан дуулдахадал гэжэ булта залд гэбэ. Гэбэшье газарай гүн оёорһоо хүдэлөөд, дорьбоодшье абахые саг үргэлжэ үзэдэг хүнүүд энээндэ ёһотоор анхаралаа хандуулбагүй ха. Теэд дүнгинэһэн һүрөөтэ абяан бүри шангадаба. Уданшьегүй газарай түрүүшын түлхисын нэрьежэ, хүрьһэнэй хахархатай сасуу, оршолон дайда хүбхэлзээхэдэл гэбэ. Һүмын хонхонууд ханхинан жэнгиржэ, гэр соохи эд бараа, аяга амһарта хангиран унажа, эбдэржэ захалба. Үүдэ үрхэнүүд нээгдэн сэлигдэбэ. Бүхэ һууритайгаар бодхоогдоһон гэрнүүдшье хахинажа, пеэшэнүүдэй һандаран унахада, туйлгүй ехээр айһан хүнүүд газаашаа гүйлдэжэ гараад, бүришье аймшагтайгаар һүрдөө һэн. Газарай хүрьһэн һалганажа, уһанай долгиндол долгитон, дэлхэй дээрэхи ажамидаралай эсэс һүүлынь ерэбэ гээшэ гү гэхээр байгаа бшуу.

Бурхан шажанда һүзэгтэйшүүл һүмын урдахи талмай дээрэ сугларжа, үбдэглэн унаад, дээдын хүсэнүүдһээ хайрлал гуйжа, зай забһаргүй мүргэжэ эхилээ. Теэд уршаг гайда орогшодой нюдэн дээрэ һүмэнь хэлтэлзэжэ, һүүлшынгээ найдал алдаһан хүнүүд хэдэн тээшээ таран гүйлдэшөө һэн. Энэ шоро муута үдэр 200 дүрбэлжэн модоной зайе эзэлдэг Сагаан тала бүхыдөө уһан доро орошоһон гэхэ. Шэнэ жэлэй эдэ үдэрнүүдтэ эндэһээ хэдэн зуун модоной зайда оршодог олон һуурин тосхонуудай хүнүүд мүн лэ газарай доһолоонһоо сошордоһон байна. Бүришье холуур, тодорхойлбол, Александровскын заводһоо Нижнеудинск, урдаһаа, Түнхэн Ургаһаа Кирин хүрэтэрхи зайда энэ асари ехэ абяан оһолой һүрөөтэ сууряан мэтэ дуулдажа байһан юм».

Газарай хүдэлһэнэй гасаланта ушарай удаа Байгал шадар Провал гэһэн уһан тохой бии болоһон түүхэтэй.

Галина ДАШЕЕВАГАЙ оршуулга

1980 оной октябриин 16-най дугаар