1680
(Үргэлжэлэл)
«Баргажанай булган гэлсэнэлта
– Баригдахань хэсүү амитан лэ.
Басаган дүүхэй гэлсэнэлта
- Барисаатай болохонь хэсүүхэн лэ”. (Арадай дуунһаа)
Байгалые тойроод тамаржа ябахадаа, мүнөө үе сагай агуу барилгын — Байгал-Амарай түмэр замай бодхоогдожо байһые харахын аргагүйшье һаань, тэрэнэй хүсэ ехэтэ амисхал мэдэрмээр лэ байгаа һэн. Дээдэ-Ангарын адагта далайн эрье дээгүүр бархайһан абарга томо кранууд Хойто-Байгалай, Нижнеангарскын портнуудые Хара далайн эрье шадархитай, тэндэхи ажалай халуун бурьялаантай адлирхуу болгоно. Эндэхи yһан замшадта харгыень орёо оньһон байгуулгатай маяк заадаг. Экипажай гэшүүдэй энэ маяк шалгаһанайнь удаа Байгалай зүүн эрье шэглэн (ондоогоор хэлэбэл, эндэһээ Баргажанай райондохи Сосновко гол хүрэтэр нэмжыдэг Подлеморье гэһэн уһан зам) гарабабди.
Давша гэһэн тохой шадар тогтожо, бүхы орон доторнай, мүн хилын саагууршье мэдээжэ болоһон Баргажанай булганай заповеднигтэ айлшалха гэжэ шиидэбэбди. Шүдэ ташама мүльһэн хүйтэн уһатай нуурнууд, ангуудай ябадаг зүргэнүүдэй һолисолдоон, обоо хүбөө бутарxaй шулуунууд—эдэ бүгэдэ бүтүү бүглүү, шэдхэ шэрэнги, тайгын шэмэглэл болонхой. Хэзээни хэзээ сагһаа эндэ шемагир түрэлэй нүүдэл һуудалтай эвенкнүүд ажаһуужа, һэрээгээр загаһа хадхажа баридаг, агнуури эрхилдэг байһан. Хойто зүгэй оро һургаад, номгоруулаад, ашаагаа зөөдэг, нохой дахуултай ябадаг бэлэй.
Зундаа эдэнэр хадын оройе үгсэн нүүжэ ошоод, оронуудынь шэмэтэй тунга ногоогоор хооллодог һэн. Хүйтэнэй сагай ерэхэдэ, доошоо, Байгал тээшээ буужа, уг гарбалайнгаа һайндэрнүүдые эмхидхэдэг һэн. 1000 шахуу хүн зон Сосновко голой эрьедэ сугларжа, үйһэн балгаануудые баряад, олзотой омогтой бусаһандаа баярлан, ангай мяха ехээр шанажа, шаража, һүни үдэргүй найрладаг байгаа хаш. Анхан тогтоогдоһон янзаар ажамидаржа, ой тайгаһаа хэшэг гуйжа, үлэеэ залгадаг энээхэн яһанай хүн зон гэнтын гайда - хара нүрөө үбшэндэ нэрбэгдэн, үндэһөөрөө хосорхын туйлда хүрэһэн юм. Амиды үлэһэн нэгэ хэды бүлынхидынь олзоборилгынгоо газарнуудые ашаглан хэрэглэхэ шадалгүйдэхэдөө, ород ангуушадта тушааха баатай болоһон. Удаань садаха гэдэхые мэдэхэгүй аралжаа наймаашад бии боложо, бүхэли томо участогуудые үнэгүйгөөр худалдан абаад, эзэмдэжэ эхилһэн. Илангаяа булганай арһануудые миинтээр шахуу худалдан абажа, хангай тайгын гол баялигые дууһаха туйлдань хүргэлсэһэн.
Үнэтэ арһатай булганай үсөөржэ, үгы шахуу болоод байхадань, тэрэ үе сагай түрүү үзэл бодолтон гурбан жэлээр булга агналгые хорихо гэһэн захиралта гаргахыень хаанта засагайхидта тусхай гуйлтатайгаар хандаһан. Заповедник байгуулха участок шэлэхэ зорилготойгоор Г.Допельмаир түрүүтэй 3.Сватош, К.Забелин гэгшэд иишэ экспедицеэр ерэһэн юм. Хоморой түрэлэй ан, ургамалай аймаг хамгаалан аршалжа, түби дэлхэйн шэмэгые тэрэ зандань үлөөхэ гэһэн эрмэлзэл эдэнэрые хүтэлөө гээшэ. Иигэжэ Сосновко голой адагта булга хамгаалха заповедник байгуулагдажа, 1926 ондо Совет Правительствын зүгһөө онсо баталагдан нэрлэгдэһэн байна.
Торголиг, ялагар зөөлэн, хара-хүрин үнгэтэй арһатай Баргажанай шэлын булган дэлхэй дээрэ эгээл үнэтэй гэжэ тоологдодог. Эндэхи заповеднигтэ булга хамгаалхаһaa гадна, тэрэнэй ажамидарал шудалхада тааруу эрхэ байдал тогтоогдонхой.
Булган өөрынгөө анхан шэлэһэн газарһаа (хоёр-гурбан дүрбэлжэн модоной зайһaa) сааша холодон ошодоггүй. Эртэ үглөөгүүр гү, али орой үдэшэ агнажа, элдэб жэжэ мэрээшэдые, хаа ганса хэрмэнүүдые, заримдаа жэрхинүүдые, хүдүү, һойр шубуудые гэнэдүүлэн барижархидаг юм. Унхидажа, үнэр мэдэхэдээ тон бэрхэ, зэртыһэн хёрхо нюдэниинь хэзээдэшье һүбэлгэн һонор байһанииень гэршэлдэг. Модон өөдэ абирха дурагүй. Гэбэшье унаһан модоной, хүмэг шулуунай хоорондуур шуумгай солбоноор собхорон гүйдэг. Мяхаша энэ амитамнай хушын һамар, элдэб үрэ жэмэс, илангаяа рябина гэхэ мэтые бишыхан хөөрхэн haбараараа зулгаан хооллодог. Заповеднигтэшье обёороо һаатнай варени, саахар ехэл дуратайгаар эдижэ байха.
Хабартаа, апрель-май һaрада ямар нэгэн уурхайда гү, али шулуунай забһарта 2-3 гүлгэ түрэдэг. Гүлгэдынь түргэнөөр ургажа, август һарын дундуур бэеэ хүсэн маряажадаг.
Заповеднигэй нээгдэхэ үеэр ой тайгын дээдэ хубида, ябажа гарашагүй буртагай, нурамал элһэнэй саана оройдоо 20-30 булган хюдагдаагүй үлэһэн байгаа. 1934 оной үеэр булгануудай тоо 6-8 дахин олошорһон гэжэ тодорхойлогдоо. Он жэлнүүдэй ошохо тума эдэ ангууднай бүри олошорон үдэжэ, анханайнгаа (200 жэлэй саадахидал) тоодо хүрэтэр үсхэбэрилэгдөө. Энэ хадаа манай агнууриин ажахын гол туйлалтануудай нэгэн мүн. Хаа-яа болоод лэ эндэхи булган амидыгаар баригдажа, ороноймнай хадалиг, тайгалиг ондоо районуудта абаашагдажа, тэндэхи сагай уларилда, өөрсэ шэнжэтэй байдалда дадхаан һургагдадаг. Нохойнууд булганай мүр унхидан мүрдэжэ, тэрэниие харахатайгаа сасуу зай забһаргүй хусажа эхилдэг. Яахашье аргаяа оложо ядаһан амитамнай ямар нэгэн тааруу нүхэндэ, буланда орожо хорошохо. Эгээл энэ үеые һамбаашалан, хороһон булан, нүхыень тойруулан үргэлжэ сеткэ хаяха шухала. Удаань булганай тэндэһээ гаража ерэхэдэ, гэмтүүлэнгүй, бэедэнь хоро хүргэнгүй, шадамараар барижа шадаха хэрэгтэй. Ямаршье гapһaa алдууржа гараха шадалтай, мэхэтэй ангые барихын тула тон лэ һэримжэтэй байха хэрэгтэй. Үгыл һaa, тэрэмнай бэеэ аһан шадалаараа хамгаалха зуураа, зүүндэл адли хурса шүдөөрөө хүнэй гарта аһажа болохо бшуу.
Гэхэтэй хамта булгандал адли нэгэ түрэлэй мяхаша шунахай амитад, жэшээлбэл, һолонго, үен гэхэ мэтэ тон үсөөн юм. Энэ үзэгдэл юугээр тайлбарилагданаб гэбэл, булган гээшэмнай бэерхүү амитан тула бусад ангуудтай «атаа мэеэрхэлдэн», тэдэнэртэ амар заяа үзүүлдэггүй. Хаа-яа охотноонтой, хулгайша ба дээрмэшэ шэлүүһэнтэй ушаржа боломоор. Шэлүүһэн гээшэмнай буга, хандагай, оро гэхэ мэтые тон лэ бэлээр диилэн алажархидаг. Гадна заповеднигтэ халюун, баабгай, оро, буга, хүдэри, хэрмэ, тарбаган гэхэ мэтэ ажамидардаг. Тиихэдэ амитадай хоолойе бажуужа, улаан голыень таһалдаг шунахай дээрмэшэ шоно тон үсөөн ушардаг. Юуб гэхэдэ, заповеднигэй түлөөлэгшэд тэдэниие хайра гамгүй хюдажархидаг юм.
“Харалган.
Байгалай эрьеын баглагар хүхэ нарһад.
Баруунай хүлтүүгтэ үлеэлгэн шааяжа, һэхэржэ,
Баржагар нюргатай үгсэ долгид эрье өөдэ мүлхин,
Гунигтайгаар, гунигтайгаар сухарина” (Д.Улзытуевай “Байгалай дүрбэн һалхин” гэһэн шүлэгүүдэй циклһээ)
Байгал дээрэхи эгээл томо, хадалиг хахад арал утаашаа 53, үргэнөөрөө 20 модоной хэмжээнэй юм. Святой Нос гэһэн энэ хахад аралай юундэ иигэжэ нэрлэгдэһэниие мэдэхын аргагүй. Зариманай һанамжаар энэ үгэ «Хилмын хушуун» гэһэн үгын удхаһаа эхитэй ха. Нээрээшье, загаһанай хушуунтай адлирхуул даа. Байгалай нюрууһаа 1000 метртэ өөдөө шобхойн тобойжо, гаталжа гарашагүй ой модоор хушагдаһан хахад арал һахал һамбайда даруулшоод, уруу-духы һууһан үбгэндэл адли.
Эндэһээ сааша Ушканьи гэгдэдэг 4 арал тээшэ тамарбабди. Хоорондоо yһaнай зуруудаар хубаарилагдаһан эдэ аралнууд элдэб мэргэжэлтэй эрдэмтэдэй анхарал татадаг. Гэхэ зуура, эдэмнай он жэлэй ошохо тума өөдөө бүри ёрхойлдон ургажа байһандал юм. Хүбхэнтэжэ даглайһан эрье шадараарнь жэгтэй һонин, дэлхэйн ондоо ямаршье буланда дайралдадаггүй ургамал ургадаг. Доодо хубидаа, гэшүүһэнһээ доошо бүтылхын дүрсэтэй, пүнтэгэр түхэреэн эшэтэй шэнэһэн, хара холтоһонтой, арзагар адаалхай шүдэн мэтэ набшаһатай хуһан, онсо һонирхолтой уляаһан ургадаг, герань сэсэглэдэг. Гайхан гэлымээр лэ ааб даа. Эндэхи газарай хүрьһэнэй онсо химическэ бодос тад ондоо шэнжэтэй ургамалые зохёон байгуулаа гү? Эгээл томо арал дээрэнь (Ехэ Ушканьи) суднануудай тогтодог зогсолто бии юм. Эндэ үшөөл һайса шэнжэлэгдээгүй агы нүхэн бии.
Эдэ аралнууд дээрэ илангаяа оло дахин газар хүдэлдэг гэжэ сейсмографууд баталдаг. Гэбэшье байгаалиин аймшагтай ушаралнууд ехэ гай тодхор, хохидол ушаруулдаггүй. Хаб загаһанай хэбтэшые харууһалдаг егерьһээ сагай уларил шэнжэлдэг хоёр метеорологһоо ондоо хүн эндэ байдаггүй юм. Гэбэшье Байгалаар аяншалһан хүн бүхэн ямар нэгэн хүлеэгдээгүй нюуса үзэгдэлнүүдтэй ушархадаа болохоб гэжэ бэеэ эртээнһээ һэргылэн ябаха зэргэтэй.
1980 оной сентябрь-октябрь
(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).
ЭХИИЕНЬ ЭНДЭ УНШАГТЫ:
Фёдор Сорокин: "Байгал - минии гайхал"
Гэрэл зураг yandex.ru
Автор: Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА оршуулба
