Yлгы мүнгэн Догномни – үлзы наһанайм гуламта

                               

                                    «Хэлыт, хани нүхэдни, хэды гоёб даа, Догномнай!

                                     Эндэ манай тоонто энхэрэн байдаг хэзээдэш…

                                                                                                Б. Цыренов

      Домог түүхээр баян дорюун манай Догно нютаг Яруунын аймагай түбһѳѳ  зүүлжээ 12  модоной  зайда, наранай гараха зүгтэ оршодог. Ярууна хатан эжын үбсүү түшэһэн Догно нютаг юм.  Сооболхо нуур Yртѳѳ булаг хоёр Ярууна хатан эжын хоёр нюдэн, харин Баруун  Хуһан Толгой ба Зүүн  Хуһан Толгой   хоёр хүхэниинь гэжэ үльгэр домог соо хэлэгдэдэг.

Түрэл нютагаймнай тунгалаг агаар, борохон жэргэмэлэй жэргээн эжэлүүдгүй зүрхэ сэдьхэлдэм һанагдаадхина.Эдир наһандаа элһэн дээрэш наадаһан, эрьеэршни хүл нюсэгѳѳр үетэн нүхэдѳѳрѳѳ гүйлдэһэн, хүльбэрһэн Догно голни! Хэды гоё байгаалитайб даа, нютагни! Урдуураа нэлэнхы үргэн ой, зүүн урагшаа харахадаш Сооболхо нуур, зүүлжээ ябахадаш шэнэһэн түглэ, нэмжээ үргэн тала дайда. Тосхоной баруун тээ урданһаа нютагтаа суутай, мүргэлтэй Хуһан Толгой оршодог. Зундаа улаалзай сэсэг гал дүлэн шэнги урдаш угтажа байха. Гүйлдэжэ ябаад, гадаһаар тибһэ малтахаш.

   Минии һайхан тоонто нютагни байгааляаршье, ан амитадааршье, жэргэмэл шубуудааршье баян даа. Манай Хуһан Толгой һайхан хабарай дулаан үедэ һалбаран ногоордог юм. Залуухан басагадтал, энеэбхилэн маанадаа сагаан хуһад угтадаг. Үбэлэй янгинама хүйтэндэ нѳѳхил манай һайхан хуһаднай саһан хүнжэлѳѳр хушагдаад байха.Тэрэ хубсаһаниинь мүнгэн шэнгеэр ялардаг. Харин намарай сагта манай Хуһан Толгой орожо үзѳѳ һаа, алтан зѳѳлэн газараар ябаа һаа, ѳѳрыгѳѳ бүришье жаргалтайб гэжэ һанахаар бшуу. Зунай халуун наранда Хуһан Толгой ногоон хадаг бариһандал маанадаа дуудадаг. Теэд Хуһан Толгойнгоо тала дээрэ гарахада, элдэб үнгын ургамал шамай энеэбхилэн угтадаг. Олон  янзын сэсэгүүд, уб улаахан гүлзѳѳргэнэ  эдеэшэжэ байдаг. Эдэ һайхан сэсэгүүд дээрэ эрбээхэйнүүд эрбэлзэн ниидэдэг.

   2007 оной зунай һайхан сагта cуутай үргэлтэй  Баруун  Хуһан Толгойнгоо магнай дээрэ «Бадма сэсэг» субарга олон зоной хүсѳѳр бүтээгдээ. Энэ субарга нютагайнгаа дүрбэн ехэ ламанарта  зорюулагдаһан түүхэтэй.

Эдэ ламанараа нэрлэе даа: 

1. 1. Сэрээтэрэй Бальжинима лама. Хашалган хамалгын хатуу сагһаа тэрьелжэ, Хитад, Түгэд орондо олон жэл ажаһууһан, тэндэ эрдэм мэдэсэеэ улам дээшэлүүлһэн, аграмба зиндаатай боложо нютагаа бусаһан.
2. 2. Сэбээнэй Шэмэд-Доржо габжа. Мүнхэ хамба ламын багша. Гушаад гаран онуудаар ямаршье гэм зэмэгүй шажанай санаартан холын хойто зүгтэ тамын зоболон үзэһэн, гарайнгаа холотор ажал хэһэн байна.
3. Агбаанай Нима гэбшэ. Эмшэ, һудалша лама. Табяад гаран онуудаар нютагаа бусажа, наһанай хэрэг бүтээгээ. Нютагайнгаа зондо, холо ойро нютагһаа ерэһэн һүзэгшэдтэ һайсахан туһа үзүүлдэг байһан: уншалга бүтээхэ, эм залаха, cэдьхэлыень заһаха.
4. Cэбэгэй Мүнхэ. XXI дүгээр 1990 – 1992 онуудта Бандида Хамба – лама байһан. Мүнѳѳшье сахюусад болоод, маанадаа харалсажа, хамһалсажа һууна гэжэ этигэдэгби.

   Жэл бүри «Бадма сэсэг» субаргынгаа дэргэдэ нютагайхид хаана холоһоо сугларжа, обоогоо тахидаг, найр наада эмхидхэдэг һайхан заншалтай.

   Манай Догно нютаг багашаг, табяад үрхэтэ айлшье һаа, ажалша бэрхэ арад зонтой, талаан бэлигтэй залуушуултай, үргэмжэтэй үргэн дэлгэр нютаг юм.

2013 ондо нютагай хүн зоной хүсѳѳр «ТОС»-ой дарга Цыбиков Бадма-Доржи Владимировичай шанга ударидалга доро шэнэ соёлой байшан баригдажа, тэндээ сүлѳѳ сагаа үнгэргэхэ,найр наадан болохо, айлшадаа угтаха арга боломжотой болообди. Энэ байшан соо номой сан хүдэлнэ.

Хаанашье, хэзээшье ябаа һаа, би тоонто нютагаа хододоо дурдажа ябахаб.

Сэнхир ногоон дэлхэй дээрэ Догно нютагни зундаа сэсэгүүдээрээ һалбаржа, алтан намарай үедэ шара набшаһаяа дэлгээн, намжааржа байг лэ хододоо!