​Хун шубуун

Аяар жэл боложо, Сэмжэд гэртээ ерэбэ. Хото газарта дээдэ һургуулиин дүрбэдэхи курсда һурана. Үбэлэй амаралтада сүлөө болоогүй, бүлэг оюутад багшанартаяа Япон орон ошоо һэн. Наран Уласай дээдэ һургуулинуудай нэгэнтэй түүхын темээр харилсаһан юм.

Дэлхэйн хоёрдохи дайнай үедэ плендэ абтаһан японцуудай хуби заяагаар нютагайхидынь мүнөө болотор һонирхоһоор. Урдын юумэ ула болоо гээд байнгүй, үбгэ эсэгэнэрэйнгээ хаана, хайшан гэжэ яһаа хаяһан тухай мэдэжэ абаха хүсэлтэй бүлэнэр Япондо үшөөл бии. Энэ талаар бүхэли шэнжэлгэнүүд бэшэгдэһэн бэзэ.

...Газаа гоё даа. Зунай эхин. Бүбөөлжэн бүбэнэнэ. Хүхы донгодоно. Эбиингээ хэлэһээр гэрээ газаа, досоогүй сэбэрлэбэ. Гэрэй урдахи зүлгэхэн дээрэ шаб шарахан нямняа нюдэеэ онгойлгобо, һүниндөө дэльбэеэ хумидаг шара сэсэгшье үндэр эшэ дээрээ эшэнгеэр сомсойбо. Дүтын боролжоһоо һэрюу даан, шиигтэй газарай хангал хамар руу сорьёно.

Байза, урзанда газаа баригдаһан һарабшатай байра соо мүнөөдэр унтаха юм байна. Тэндэнь пеэшэн бии, хүндэлэн орон табяатай. Арбан табанай һара мандаха. Эжы хоридог, һарын гэрэлһээ һэргылэ гэдэг. Теэд тэргэд һара юундэшьеб холын Япон орониие һануулдаг. Уран зураг мэтэ. Түб түхэреэн һарын дүрэ соо сэсэглэжэ байһан сакура. Заримдаа гансахан мүшэрынь. Нюдэеэ һалгаахын аргагүй.

Үнгэтэ һайхан кимоно үмдэһэн хатан дангина нюдэнэй урда бии болоодхихо. Үһэеэ өөдэнь хуряан, ямар аятайгаар янзалан заһадаг гээшэб. Бишыханууд хүлнүүдээрээ хойшо урагшаа жэжэхэн алхамаар шэмээгүй алхалха маягынь, толгойгоо гунхуулан дохихонь – Сэмжэдтэ бүри үнинэй танил, түрэл шэнги. Һэлмэ бариһан хатуу хэрзэгы самурайншье дүрэ харша мэтээр үзэгдэхэгүй. Хаанаһаа иимэ мэдэрэл досоонь ерэдэг юм, гайхадаг.

Наран Уласай ирагуу найрагшад, дундада зуун жэлнүүдтэ дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон Басё, Бусон, Исса, Сики хайку түхэлэй гурбалжан мүртэй шүлэгүүд соогоо Япониин эртэ урдын ниислэл Киото, шэнэ ниислэл Эдо (Токио), Ёсиногой ногоон хадануудые, үзэсхэлэн байгаали ямар гоёор зураглаа гээшэб. Сэмжэд хайку шүлэгүүдэй ном Будда Шакьямуниин номнолой номтой сугтань наринаар хадагалжа ябадаг. Зарим шүлэгүүдынь сээжээр мэдэхэ.

Морин – эжы

Унаганайнгаа ундалхада,

Булагай хажууда һахина.

Исса

* * *

Зун. Хаданууд.

Гургалдай, хүхы, фазаниие

Шагнахада гоёл.

Исса

* * *

Зунай голхониие

Хүндэлэн гарахада аятай –

Гутални гартаа…

* * *

Эх, энэ хүхы

Дуулаһаар ниидэшэбэ -

Забда сүлөөгүй ха.

Басё

Хүхы донгодоно –

Аляаһад, сохонууд,

Анхаралтай шагнагты.

Исса

Одоол баяр!

Энэ жэлдэ түрүүшынхеэ

Боргооһон хазаба.

Исса

Гар дээрэм

Гэрэлтэдэг сохын

Ногоон һайхан туяа.

Тинэ-даё

Ногоонһоо унаад айһандаа

Ниидэшэбэ

Гэрэлтэдэг сохо.

Басё

Дээдэ һургууляа түгэсөөд, Япон орон ошожо һураха, хүдэлхэ арга олдохо гү? Һурахын тула ехэ мүнгэнэй хэрэгтэйнь ойлгосотой... Ондоо ямар нэгэн арга... Японой багахан һууринда хүрэһэнөө һанана. Экскурсяар ябажа байтарынь, бишыхан хүбүүн юундэб даа унаад ябаһан велосипедээ Сэмжэдтэ үгөө һэн. Нэгэ дүхэриг хэжэ эрьеэд, добоһоо доошоо буужа ябатарынь, наһатай набтар япон хүн гэнтэ урдань альгаа хабсараад, үбдэглэн һуушаба. Мүргэжэ байһандал... Гайхаһандаа Сэмжэд тогтобо. “Томо хара шубуун мүрэ дээрэтнай һууха гэһэндли арадатнай арбалзан ниидээ. Бурхатай хүн байнат”, – гэбэ тэрэ хүн.

Иигэжэ хаа холын Япондо дали жэгүүртэниие һүлдэ тэмдэг мэтэ шүтэдэг юм байна гэжэ мэдэжэ абаба. Угаа хүндэлхэ ёһололые нютагтань бөө, удаганай бүтээхэдэнь, хаанаһаашьеб хара шубууд ниидэн ерээд, эгээ орой дээрэмнай элин халин байдаг бэлэй гэжэ абаһаар ухаандань ороо. Үнэхөөрөө, бөөгэй дуудалгада эжэ эхигүй татуулһан мэтэ, али гэбэл, хэн нэгэнэй хүтэлжэ байһандал нэгэ дороо эрьелдэн ниидэдэг. Дэлхэйн ямаршье буланда байгаалитай харилсаан бэхил даа.

Эдэ бүгэдэ тухай бодоһоор, нэгэ заа амарангаа, зуһалан гэрэйнгээ хэрэлсы дээрэ һууба. Наран баруулжа, үдэ багай богонихон оодон һүүдэр бэежэн байһандал үзэгдэнэ. Халуун бага зэргэ буурантуу. Һэбшээн буухаа яанаб? Исса иигэжэ бэшээ һэмнай:

Һэрюун үдэр.

Уулын орьёлдол үүлэд –

Дээшээ, доошоо...

* * *

Һүниин һэбшээн

Далайһаа үлеэһэндэл –

Мимозо сэсэг найгалзаба.

Япон шүлэгэй татасада обтошоод, буряад- монгол аялгаяа мартаагүй бэзэб гээд саашань бодомжолно.

Ай, хөөрхы,

Ангир шара сэсэгэй дэльбэдэ

Алас тэнгэриин хаяаһаа жүдхэнэлби.

...Уулын хүнгэн набшаһаяа

Утын харгын бэлшэр дээрэ

Унагаахагүй хүн бэзэб.

...Үнгэтэ юртэмсын суур гэшхэжэ,

Үнжэгэн сагаан үльмыһөөмни

Наран туяарна.

Монгол шүлэгшэн Ёндоной Эрдэнэтогтохойн шүлэгүүдые япон аялгада оруулхые Сэмжэд яһала оролдоо юм. Теэд бүрилдөө гү, үгы гү – өөрөөшье һайн мэдэнэгүй. Ирагуу найруулагша, оршуулагша бэшэ ха юм. Юрэл, шүлэгтэ дуратай хүн гээшэ. Поэдүүд шүлэгые эзэлүүдгүй хүлэгтэй сасуулдаг.

Шүлэгни – хүлэгни,

Шуумайял бушуу,

Шуурганиие зүриел... гэхэ мэтэ.

Японцууд ямар нэгэн һонирхолтой үзэгдэл харабал, заатагүй буулгаха гү, али зураха гээд дугташадаг. Нэгэ юумэ мэргэлхэ гэһэндэл фотоаппарадаа бэлэн гаргаад байха. Ямаршье байдалда. Агшан зуурые тогтоохо, агшан зуурые мүнхэлхэ хүсэлтэй… Бишье баһа энээндэ дуратайб гээд Сэмжэд бодоно. Эдэ үдэрнүүдтэ Агван Доржиевай нютагаарнь аяншалһан газарнуудаар ябажа, дүрэ зурагуудые буулгаха. Һайнаар буулгаһан зурагууд соо амидаралай амисхаал эли байдаг. Ямар ушарһаа диилэнхи олон японцууд энээниие наринаар мэдэрдэг бэ?

Олон даа, иимэ асуудалнууд. Харюуень бэдэржэ, Наран Уласта ошохол болоно. Жэгтэй хээ угалзатай зурагуудыень харахаяа, жэнхэни заншалнуудтайнь дүтөөр танилсахаяа. Буряадайнгаа зохёолшодой, уран зураашадай бүтээлнүүдые абаад ошохо. Байгалай бэлэг гэжэ нэрлээд... Магад, урда наһандаа би япон хүүхэн, хатан дангинашье байһан ааламби...

Гэртэм юуншьегүй

Гансал һэрюун,

Сэдьхэлдэм амгалан –

гэһэн хайкугай мүрнүүдые һанаад, гэртээ орохо гэжэ байтараа, наранай уулын хярада дүтэлжэ байһые обёорбо.

Гүнзэгы сэнхирлиг үнгэтэй болоһон огторгойдо нэгэл хэбтээ амаржа байһан хүбэн сагаан хэһэг үүлэнүүдэй нэгэн гэнтэ дүрсэеэ хубилгажа эхилбэ. Байн–байн шубуунай бэедэл адли юумэн бии болобо. Хушууниинь, толгойнь... Бага зэргэ далияа арбайлгаад, һалхинда үһэрин тамаржа байһан хун шубуунай дүрэ.

“Харыт, тэнгэридэ хун шубуун!” - гэжэ өөрөөшье мэдэнгүй хуугайлжархёод, дүтэ ойро хүнүүд үгы һэмнай, эжы абамни сабшаланаа харахаа, шулуу шохойгынь суглуулхаа гол өөдэ үгсөө һэмнай гэжэ һанаад аалидаба. Нөөхи дүрэнь нэгэ хэды соо тэрэл янзаараа ялалзан байба. Сэмжэд нюдэеэ һалгаангүй, амяа абангүй шахуу харан гэтэнэ.

“Хүн шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй” гэһэн магтаал-дуудалга бии ха юм.

Ямар удхатай гээшэб, энэ үзэгдэл? Япон орон тухай һанажа, бодожо байһаншни үнэн, хүсэлшни бэелхэ гэбэ гү? “Үүлэнүүд хүнэй үйлэ хубиие заажа үгэхэ аргатай” гэжэ мэдээжэ нэгэ хүн хэлээ һэмнай. Һобингоо хүдэлгэһэндөө гү, нюдэнэйнь шэгшэгтэ һаруулхан нулимса – дуһал сугларжа, миралзан мэлмэрнэ...

Огторгойн гүн соохи шэдитэ хун шубуун аргааханаар хайлажа эхилээд, дараалан үгы болошобо. Гэнтэ ухаа ороһондол гэртээ гүйжэ ороод, үглөөнэй һайхан һү аяга соо юулэжэ, халбагаар сэсэн үргэбэ. Үнэншэнэшье, үгышье... Дүрынь буулгаха байгаа ха юм. Гар доро фотоаппарат үгы, дээрээ ортоол гээшэ. Гайхаһандаа, соохор ухаандаа, манан соо байһан шэнгеэр өөрыгөө һанана.

Теэд үлөө ха юм ухаандам гээд бэеэ сагаалан һамааруулна. Үдэшэлэн тээ эжы аба хоёройнгоо хүдөөһөө ерээд, «Зай, Сэмжэд, үдэрөө хэр үнгэргэбэш?» – гэхэдэнь,

- Уг удамайнгаа һүлдэтэй уулзааб, - гээд, болоһон үйлэ тухай хөөрэжэ үгэбэ. Эжы, абань дуугай. Япон гэхэдэ, өөдэнь абадаггүй, басагаяа ондоо тээшэнь табиха дурагүйнүүд. Теэд саанаһаань ондоохоноор заабарилаад байна, юун гэһэн удхатайб гээд, доро дороо бодомжолһоор, үдэшынгөө сай уубад.

Дээдэ һургууляа дүүргээд, Сэмжэд, үнэхөөрөөшье, Япон орондо ажамидархаар, ажаллахаар мордоо һэн.

Фудзи хадые

Залуу набшаһад

Ногоон дэгэлээр хушаба.

Бусон

Гансал Фудзи

Холоһоо тобойн

Ногоорон харагдана.

Сики

Наран Уласай дэбисхэрһээ Саяан уула, мундарганууд мүнгэн оройгоороо яларан дуудана. Али Фудзи Саяан хоёр хоорондоо харилсаатай болонхой гү?

Нютагайнь тэнгэридэ хэзээ нэгэтэ үзэгдэһэн хун шубуун наһан соонь нарбаа сайтарынь, сэдьхэлэйнь шэмэг зандаа үлэхэл...