​Будаанай

Хүбшэ соохи хүдөө нютаг. Дайнай һүүлэй нилээн хүшэр саг. Хэзээ заяанай ой тайгаһаа эдихэ хоолоо олодог дархинтынхид ехэшье ядалдаагүй юм. Ой модоной соорхойн тунга ногоон соо бэлшэһэн үхэрнүүд элбэг һүтэй, хүн зон шэрээ дээрээ хүрэнгэ аарсатайгаал һуугаа. Ойн мэхээр, халяар, улаагана, алирһа, нэрһэ түүжэ, нөөсэлжэ һайса һуранхай. Энэ нютаг мэргэн ангуушадаар анханай суутай байһан.

Гансал талха таряан дуталдуу, хүйтэн газар, август һарада хюруу унадаг шэнжэтэй.

Шойсороной Дамдин бүри дайнай урда “Улаан Малшан” колхозойноо түрүүлэгшэ ябаһан. 1946 ондо дайнһаа элүүр мэндэ бусажа ерэһээр, энэл тушаалдаа хүдэлжэ эхилээ. Һүни, үдэрые илгангүй, хамтын ажалда ябаа. Забһартань нэгэ-хоёр хоноод лэ, агнуурида гараха. “Дамдимнай буугаа үргэлөөд, хүтэл өөдэ үгсэбэ. Нэгэ юумэ торгоохо, Хангай хайрлаха бэзэ”, – гэлдэжэ, борохон шүлэндэ һанаатай хүгшэд һэр-мэр гэлдэхэ.

“Бидэнэр, эрэшүүл, нютагайнгаа түшэг нюрга болоогүйдөө яахабибди даа... Илангаяа эрэшүүлээ алдаһан айлнууд хайратай. Өөрынгөөл аманда гэжэ нэтэржэ яажа болохоб. Хүбаа, шандааһаяа шангадхахал болоош”, – гэжэ өөрөө өөртөө тангариглан захирһан мэтэ моринойнгоо ябадал түргэдхэн дабшадаг һэн.

Олзотой гартай һэн, Дамдин. Ганзага хооһон бусаа гэжэ байгаагүй. Буга гүрөөһэ олзолоод, арһыень хуулаад, айлайнгаа тоогоор аб адляар хубааха. Һууринайнгаа дээдэ талаһаа тараажа захалха. Өөрөө гэр бүлөөрөө эгээл доодо талада байдаг тула үлэһыень – нэгэ-хоёр шүлэнэйхиие гэртээ асарха. “Зай, яахаб, олоороо ама хүртэхэдэ хоолтой”, - гэхэ Долгор һамганиинь. Хуурай-Сахирай буржаатан угай Дэлгэрэй Түгэдэй Долгор басаган һэн. 1937 ондо айл болоһон бэлэй.

“Энэ Дамдин зонтоёо хоолоо хубаалдахадаа, өөртөөл һайн юумэ хэнэ. Үри хүүгэдтэнь, аша зээнэртэнь һайн байха. Хүбүү ехээр хүлеэнэ. Хүбүүн үри ерэхэл байха”, - гэлсэхэ үбгэд, хүгшэд.

Гурбадахи үриингөө түрэхэдэ, одоол хүбүүн гэжэ һанаһаниинь, дахин басаган байшоо. Нагадцынь хүүхэнэй хүйһынь хүндэхэдөө, Будаанай гэжэ өөрынгөө нэрэ үгөө һэн.

Дүрбэдэхи үхибүүнэй-хүбүүнэй түрэхэдэ, одоошье үер баяр болобо. Энэ үедэ Будаанай хүлдэ оронхой, өөрынгөө хүүгэн хэлэн дээрэ шулаганан абар-табар гэшхэлнэ. Дамдинтанай түрэлэй Сэрэн абгайн һамган Сэрэнжаб Будаанайда эльгэтэй, сула эрхэлүүлдэг байба. “Жороотой болоо Будаанай, жороотойхон Будаанай” гэхэ.

Сэрэн абгай Дамдинтай нэгэ уулзаад хэлэбэ: “Норжоп үхиндэмнай нүхэр болгожо, Будаанайнгаа үгыт даа. Олон үхибүүтэй болохо нюуртай ха юмта. Хаанашье томо болоо һаа, яаха юм...”

Дамдин түдэгэсэбэшье, арсажа шадабагүй. Холошье бэшэ, түрэлэйдөө ха юм даа.

Нэгэ хэды болоод, Хуурай-Сахирһаа Дамдинай хадам эхэ – Заахан төөбии айлшалхань гэһэн һураг суу дуулдаба. Жаа хүүгэдтэй басагандаа туһалха һанаатай нэгэ һараар бууха һанаатай. Уданшьегүй тоһо зөөхэй, аарса аарюул ганзагалһан төөбии ерэбэл даа. Сай уужа һуутараа, Будаанайе үгылбэ. Басаганиинь ушар ёһыень хөөрэжэ үгэбэ. Заахан төөбии ондоо юушье хэлэнгүй, мориндоо мордожо, Сэрэнтэн тээшэ шогшуулба.

Үдэшэлэн Дамдин ажалһаа ерээд, хадам эжынгээ мүрөөр Сэрэнтэн тээшэ гүйлгэбэ. Сэрэнжаб сошонги янзатайгаар хэлэбэ:

- Заахан төөбии орожо ерэһээр лэ, үлүү үгэ дуугүй Будаанайе эмээлэйнгээ бүүргын урда тээ һуулгаад, доошоо хатаргажархёо.

Удаань хоёр-гурба хоноод, Дамдин Хуурай-Сахир ошобо. Заахан төөбии ууртай байба.

- Хэшэг буянайнгаа үхиие юундэ шоо үзөөбта, юундэ айлда үгөөбта? Зүрхэн таладаа бурханай тэмдэгтэй – түхэреэн мэнгэтэй үхин юм. Гал гуламтынгаа гурбан хүлэй тулгын нэгыень хажуу тээшэнь үгэжэ, тогоогоо хэлтылгэхэеэ һанаа гүт? Хүүхэнэйнгээ заяашыень гомдохоогоот, хүлисэл гуйгты, - гээд, Будаанайе үгэнгүй, хүрьгэнөө гэртэнь хооһоор ябуулба.

Һамгантаяа һайса зүбшөөд, тэргэ морёо хүллэжэ, нарай хүбүүгээ абаад, дахинаа Хуурай-Сахираа зорибод. Аяга баридаг таабайе урижа, Будаанайн заяашаһаа хүлисэл гуйһан ном уншуулба.

Заахан төөбии одоошье зөөлэржэ, Будаанайдаа оёһон хээ угалзатай буряад гутал, бээлэй бэлэглэбэ. Хангалтай һайхан үбһэ тэргэ дээрэ зузаанаар дэбдеэд, Будаанайгаа хүргэлсэхэеэ ошобо.

Гэртээ хүндэтэйгөөр лэ бусаһан юм, Будаанай.

“Эжы, абынгаа самса угааха, үнеэгээ һааха, эгэшэнэр дүүнэртээ түшэгынь болохо Будаанайм. Булган һүүлтэй хүүхэмни...”, - гэжэ байжа төөбии ашаяа эрхэлүүлнэ.

Һүүлдэшэг, дүрбэ-таба хүрөөд ябахадаа, төөбиидөө мориндонь һундалдажа, мал харалсахаа ошодогоо Будаанай һанадаг. “Хашаг хамхуул шэнги хойноһоом таһа аһалдаад һууха юм. Бариһанаа табихагүй” гэжэ төөбиинь магтаха....

Бүхы юумэн Заахан төөбиин хэлээшээр болоо. Эгэшынгээ һургуулида һурахаа ошоходонь, гэрээ сэбэрлэхэ, хубсаһа хунар угааха, малаа хараха гэхэһээ эхилээд, үдэр бүриин ажалые хуу хэдэг болоо Будаанай. Ажалда шударгы, түрэлхидэйнгөө үгэ соо. Дахинаа хүбүүн үриин түрэхэдэ, абань Заахан төөбиин үгэ даган, басаганайнгаа толгой эльбэжэ, “Булган һүүлтэй хүүхэмни...” гэжэ энхэржэ һуудаг бэлэй.