​Хангайн хайра

Удалхын хүбшэ соо болоһон үйлэ хэрэг. Ангуушан Палам анда нүхэрэйдөө – Далайндаа эртээнһээ зорижо айлшалба. Һая олзолһон тайгын хэшэг – гүрөөһэнэй мяха, томо хүдэһэн сумаа соо хүрэнгын архи, хирпиисэн тэбхэнсэг сай мэтые ганзагаланхай, хүндын мэндэтэй орожо ерэбэ. Хабтагай модон наар дээгүүр хаягдаһан арһа хүдэһэн дээрэ хэдэн хүүгэд жэрылдэн унтана.

Эгээ бага мансытайнь – улаан шиидагар хүбүүн угаа абяархаг юм хаш, үүдэнэй түрд гэхэдэ, хүхэлтэ хүхэһэндэл уралаа шомшороод, толгойгоо баруун тээшэнь харуулан эрьюулбэ. «Һайн тэмдэг. Баруун тээшээ эрьеэ», – гэжэ Палам досоогоо олзуурхаба.

- Сэргэһээтнай агта хүлэг бү таһараг. Хамаг гүрөөһэнэй эзэн Манаахан ангуудые алдангүй эльгээжэ байхань болтогой! - гэжэ олзын үреэл айладаад, үе-үеэрнь наринаар эбдэһэн мяха үргэн модон табюур дээрэ гаргажа табина. Далай урдаһаань: “Һайн үгэ һааргүй байг!” - гээд, хөөтэй түхэреэн томо тогоондоо хэдэн томо зүһэмэг мяха бүхэлеэрнь хэжэ, уһа юулээд, галаа носообо.

«Юу гээшэ ёһорхожо ерээ гээшэб, бэлэг сэлэгтэй. Нэгэл шалтагаантай ха», – гэжэ досоогоо таамаглабашье, хэбэрээ мэдүүлэнгүй, үрмэ хурууд, ээзгэй мэтэ сагаан эдеэ табиба, хурьган сай эдеэшүүлбэ.

- Үржэма хүршэ Жалсамаатаяа алирһа түүхэеэ ошоо. Сэлсэгэр шэмэтэйдэнь үрдихэ гээ бэзэ. Зай, монголшуудай хэлэгшээр зоог бариял даа. Мүнэһэнэйш оёор дүүргэнэ бэзэбди, Үржэмаагай ерэхэдэ, - гээд, набтархан гонзогор шэрээдэ ябаган һандайнуудаа дүтэлүүлбэ. Далай улаа-ягаан үнгэтэй угалза хээ шэмэгтэй үхэгһөө шэл амһартатай тогооной архи гаргажа, дээжынь орон хангайдаа, удаань галдаа мэдүүлбэ.

- Удалхамнай иигэһээршье «улайхань», хадын хатуу хамнигад хамтаралай тогоондо орохомнай бэшэ аа гү... Нэгэ тогоон соо бисалха гээшэ хайшаа юм? Юрэдөө юунэйшье болоо һаа, абаржа, аршалжа байһан хангайгаа, һарьдагаа, Хамар Дабаанайнгаа хормой орхижо, тала газарта түбхинэхэ гээшые буруушаанаб, - гээд, Далайн захалхада, Палам дэмжэһэн хэбэр үзүүлнэ.

«Далайн юуншье гээ һаань, тэрээхэн руунь зүбынь аргагүй гэжэ зүбшөөхэ болоноб. Үри хүүгэдгүй хадаа өөрым үйлын үри. Олон үхибүүтэй Далай ниигэм байдал тухайл һанаата болоно. Харин би... Хандамын нулимсаһаа эсэһэндээ ондоо юушье ойлгохоёо болёод ябана хаб. Булганайшье, халтар хара үнэгэнэйшье үнэтэ арһаар, монгол торгооршье баярлуулжа шадахаяа болёоб, хүбүү намда үгэ, жаа-хуун даа, хөөр-хүүн даа, хүбүү, үгы һаашни, түрэһэн гараһандаа ябахам гээд, мансытай үхибүү тэбэрин һаатуулһандал гараа һэнжэлзүүлжэ, уур сухалаар сорьёһон нюдөөр Паламые шэрбээ ха юм. Хүнэй үхибүү хараад горьтохо гээшэнь.

Һамгандаа голгүй дуратай Палам Хандамын ябашоо һаань, хэн, юун болохоб? «Одоол һүлдэ заяагым үргэжэ, унтаһыем һэрюулжэ, мартаһыем һануулжа ябадаг найдамтай ханимни. Хадын горхондол шуумгай шуранииень хэлэхэ гүш... Ондоо һамган намда хэрэггүй. Иигэжэ бодожо, хэдэн һүни нюдэеэ соромшье гүүлээгүй. «Яалтайб? Далайтан олон хүүгэдтэй. Сэнтигхэн угай. Һамганайнь угта шанга бөө, удаган байһан гэлсэдэг, яахынь иимэ айлһаа һамга абаа юм гэхэшье ушар дуулдаһан. Далай өөрөө номгон, гэбэшье уурынь хүдэлгөө һаа, тайгын бартахидал габардаг бэшэ аал...Теэд яахаб, хэмнай тооһо нооһогүй, тэгшэ сэбэр бэлэй...», - гэжэ байжашье бодоо.

...Гурбан тагша хүнтэрүүлээд байхадаа, Палам холоһоо татан эхилбэ:

- Далай, нэгэ үгэ бии. Ешмээн тарибал, шэниисэ ургахагүй. Буурсагай үрэһэнһөө буурсаг лэ ургаха гэһэн үгэ бии, - гэжэ эхилжэ байтараа, зог татан зогсошобо.

Нүхэрынь ехэл гайхангяар хараа ха юм.

- Угаа уһанда хаяхагүйш гэхэеэ һанаа гүш? Юундэ гээшэб, иимэ зугаа?

- Би нэгэ заа тойруугаар эхилээ хаб. Хоёр эсэгэнэрнай эмээл тааража, һарьдагаар хэдышье хэсэһэн, бэе бэеынгээ амиишье абаржа ябаһан гэжэ мэдэнэбди. Урдымнай элинсэг таабайнар баһал тиимэ байгаа ёһотой.

Тиихэ зуураа Паламай досоо хүлгөөтэй. Далайн таһа арсаа һаань, һалааш. Арсалан бартахииншье энэ үедэ ерээд, амин дээрэнь байгаа һаань, иигэжэ түдэгэсэхэгүй һэн ха. Хандамынгаа һүөөр дээжэ үргэжэ мордохуулһыень, ехын ехэ найдалтайгаар хүлеэжэ байһыень һанаад, бүхы бэень хүлһэ лэбшэн норошобо. Нэгэ жэгдэ носожо байһан галшье гэнтэ шангаханаар тас-няс гээд абяа гарана. Мансытай жаа дахинаа толгойгоо иишэ тиишэнь эрьюулбэшье, бархирбагүй, харин уралнуудаа үлэ мэдэг хүдэлгэжэ, нойртоо миһэд гэһэндли болобо. «Энэш ойлгоо, энэш манай хүбүүн!» – Паламай досоо үер мэдэрэл түрэн гээд, тэрэ дороо унтаршаба ха.

- Далай, би амин хэрэгээ хэлэһүү. Хэдэн һүни нойргүй хонооб, унтаагүйб, - гэбэ.

Гэрэй эзэн дуугай. Һонюуша һамган шэнги «Юун бэ? Юун бэ?» - гээд орошохоёо аягүйрхэнэ.

«Үгэ хүүрээ бэлдээд ерээб гэжэ һанаа бэлэйб. Хайшаа орошооб, хэлэмни? Байза, һамгандань, үхибүүдтэнь асарһан бэлэгээ гаргаһуулши», - гээд, амяарынь абаад ерэһэн сумаагаа тайлажа, сайбар сиидэм үнгэтэй даалимба бүд, ногоон торго, үнинэй хадагалагдажа байһан хампеэд гаргаба. Ялаганаһан хара һорьмотой булганай хоёр арһа гаргаад, һэжэрэд гэбэ.

- Зай, Палам, сэхэ бүхынь табииш даа. Худа ураг бололсоһон шэнги, юун боложо байнаб, ойлгоногүйб, - гэбэ Далай.

- Мүнөө эндэ, энэ сагта Хандама бидэ хоёрой хуби заяан шиидхэгдэжэ байна. Биш һамгаяа алдахаяа байнаб. Абарыш даа.

- Һамганшни яагаа юм... Үбдөө гү, гар хүлөө гэмэлтээгээ гү, лама, бөө хэрэгтэй гү? Хайшаа ошолсохо, яалсаха болонобиб?

-...Үхибүү... Хүбүү асараагүй һаашни, мүнөөдөө ябахам гэжэ занажа зандаржа, хашажа хаажа байнал...

- Ай, зайлуул. Абаһаар иигээд хэлэхээ яанаш?- гэжэ Далай баһал тээлмэрдэһэн, дээрээ ортоһон янза үзүүлбэ. Нэрэ һурагүй бэлэгээ барюулхаа һэдэһэн Паламынь хайратайшье шэнгеэр, тиихэ мүртөө эгээ сэнтэй юумыень абашахаар һэдэһэн харша хүн мэтээршье һанагдаба.

«Хэзээ урданһаа угсаатамнай үри үхибүүгүй зоноо үмэгшэлжэ ябаа. Дэмбээ хүбүүмни айлай болохоёо түрэһэн байгаа юм гү...» – гэжэ бэлэгынь тогтоожо абахадаа, Далай ябууд бодолоо хүгжөөнэ.

Тагшаяа дүүргээд, хоюулан дуугай һууд гэбэ. Энэ үедэ хүбүүд, басагад оронһоо бодоно, газаашаа гарана, сайгаа ууна.

- Палам, шадалтайш, арсахын аргагүйгөөр оробош. Хүбүүм иимэ хубитай байба. Хубииень хасаха эрхэгүй бэзэб. Тогооной архи толгойдом шадарлаа...- гээд, хүхюу аянга оруулжа, гэнтэ бууһан ашаае хүнгэдхэхые һэдэбэ хэбэртэй.

- Үржэмаагай зүбшөөл хэрэгтэй бэзэ...

- Гэртээ үгы байһаниинь болоо гэжэ мүргэ. Эхэнэр гээшэмнай эльгэ нимгэн, юун гэхэ һэм, бү мэдэе. Эсэгэ хадаа өөрөө шиидхэхэб.

...Дэмбээгэй тэршэлээд эхилхэдэнь, абань мансыень тайлаба. Хүнжэлдөө багтахаа болихом ха гэһэншүү гараа арбагануулан, хүлөө жиилгэн утаар һуняаба. Ямар амтатай хангал хамар руу сорьёноб. Энэ дороо гар дээрээ абадаг һаа...

Тодоод шээлгэхэдэнь, дээгүүр, дугаагтуулан шээбэ. «Сономнай багадаа эгээл иигээд шээдэг һэн»,- гэнэ Далай. Шэрэм дээрэ табяатай бүлеэхэн һү угжа руу хэбэ. Дэмбээшье амтан һү хомхойгоор хүхэн һороно. Удаань тэрэ хүбүүнэйнгээ хүйһые нэгэ таалаад, яаруултайгаар дулаан мансыдань орёобо.

- Үржэмаагай ерэшөөгүйдэ, эбтэй найртайгаар тарая. Угжыень, һүень аба. Тиигээд, Паламтан, мордохо болоот.

...Яажа үрдеэ һэм... Паламай шугын захада хүрөөд, эрьен гэһээнь, хэбэрынь һая гэртээ дүтэлөө ха, эреэн пулаадтай эхэнэр хойноһоонь һарабшалан хаража байба. Энэ эхэнэрэй урда зэмэеэ мэдэржэ, хулгай хээд тэрьелһэн хүндэл, өөрөөшье мэдэнгүй, мориёо шаб байса ташуурдаба.

Үбэртэнь мансытай хүүгэн тэршэлбэ. Бүгшэм ёһотой, уйлажа эхилбэ. Бүри мэгдэһэн Паламай зүрхэн уяанһаа хадуурһан эмнигэй гүйдэлдэл түс-түс, лүс-лүс сохилно. Моринойнгоо ябаса одоошье аалидуулан жэгдэлбэ.

Нэгэтэшье иигэжэ хара аминайнгаа түлөө зобожо үзөөгүй Паламые ойлгохоор. Олзо хүбүүнэйнгээ түлөө айна, һэргылнэ ха юм. Хэрэгтэй һаань, модошье орбонгоорнь урбуулхаар бэлэн.

«Хада ууланууд, гол горхонууд, дуулана гүт? Би эсэгэ болооб. Яахадаа мүнөөдэр болотор иимэ юумэ мэдэнгүй ябаабиб? Хангай хайрлаа... Хандама юундэ эгтээ бужаганаад эхилшооб? Далай юундэ һамгантайгаашье зүбшэнгүй үгэжэрхёоб? Саанаһаа иигээд болохо байгаа. Эрын соло эдлэхэ, эрхим ангуушан болохол, Дэмбээхэмни. Хойноһоо үринэрые дахуулха”, - иигэжэ шүрэ һубадтал мухариһан бодолнуудынь эрдэнитэ тоборюулганууд мэтэ сэдьхэлыень, оршон тойронхиие шэмэглэжэ байба.

Нюдэнэйнь шэгшэгтэ жаргалай нулимса мэлмэрнэ. Хангай хаража, шагнажа байгаа...