Тугшан - тоонто нютагни

Хаан Хэнтэйhээ эхитэй, торгон хээтэй тунгалаг уhатай Онон хатан-эжын хойто эрьедэ байдалаа зохёоhон, түүхэ домогоор баян Тугшан нютагнай оршодог юм. Түрэл тоонто нютагайм шарай эхын миһэрэлдэл урихан, абын энгэртэл дулаахан. Хүреэлэн абаран байдаг үргэдэг, мүргэдэг Батомунхэ обоогой, Малгайта гүбээгэй бооридо нэмжын түбхинэhэн нютагаймнай сэбэр сэхэ гудамжанууд, һаруул үндэр байшангууд, элдэб үнгын шэрэ будагтай дангигар бууса байранууд, янза бүриин ногоорон надхаһан модонуудтай амаралтын сэсэрлиг холоһоо хүн зоной анхарал дура татадаг юм. Хʏлɵɵ шоройдоhoн нютагаймни нангин шүтөөнтэй газарнууд гэхэдэ, 400 жэлэй саана сагаан тэмээгээр Чингис хаанай хамаатан Онон голой хойто эрьедэнь  хайлааhан модо асаржа тариhан түүхэтэй. Хүдэр бүдүүн модон боложо ургабашье, нара, hалхинда, бороо, саhанда үмхиржэ эшэ, мүшэрынь унаашье hаань, арад зон «Алтан Хайлааhандаа» шүтэжэ, хадагаар золгожо, сагаан эдеэгээр, сэржэм сайгаараа хүндэлжэ байдаг. Yльгэрэй үзэмжэтэ hайхан хүшэгэ нээгдэhэн мэтэ, Онон гол дээрэхи манан дэгдэхэдэнь, «Гурбан Милагар» гэжэ, тон адлихан гурбан хаданууд харагдажа, хүхын донгодохо дуулдана. Монгол оронhоо хазаар морёор Онон гол гаталжа ерэhэн Мани баатар, хотогор тэбшэ шэнги түхэлтэй «Хабшуу» нютаг hайхашаажа, эндэ Табантан угай эхи табиhан түүхэтэй юм. Зүүн урда зүгтэнь «Гурбан Аса», «Хүбɵɵжэн эмгээ» алдартай, үлир мойhоор надхаhан ташалан дээрэ Лусадай бурхан хүндэлдэг обоо оршодог юм. Эндэ тэндэ тобойлдоhон хүhɵɵ шулуунуудай удха намтар уудалаа hаа,  hонин лэ байгаа ёhотой. Чингис хаанай сэрэгшэдэй хазаар, ногтоёо ханхинуулан, түбэрэлдэн үнгэрhэн үедэ, Тугшан нютагай дэбисхэр дээрэ тугаа дээрэ үргөөд, намилзуулан ябаhан Цой Цун тугшанай яhыень табиhан hууридань, нэрыень  мүнхэлhэн Сойсон гэжэ газар бии юм.  Туг бариhан сэрэгшын нэрээр манай нютагай нэрэ - Тугшан гэжэшье болоо аалам?

Нютагаймнай эгээл үнэтэй баялиг – урдалхуу бэрхэ, ажалша хүдэр, хүнгэн солбон, сагаан сэдьхэлтэй, хүндэмүүшэ 1200-гаад арад зониинь болоно. Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай, нютаг нугынгаа арад зоной амгалан байдалай түлөө зальбаран байдаг манай нютагай алталмал шара ганжартай «Гандан Дашилин» дасанаймнай хүндэтэ ахалагша Содбо, Бэлигто ламанар ёһо гурим соонь хуралаа хуража, сахюусад, бурхадаа тахижа байдаг.

  Түрэл нютагтамнай үндэһэ бүхэтэй, үнэр баян, үрэжэлтэй хамниган, буряад угууд эбтэй эетэй, хабарай модондол набшаhалан намаалан  ажаһуудаг юм. Эльгэ нимгэнтэй хорёод Эхэ геройнууд зөөлэхэн альган дээрээ хэды олон үри хүүгэдэй, нютагайнгаа зүлгэ ногоон олбог дээрэнь, хохиртойхон тоонтодонь хүльбэрүүлжэ, гарыень ганзагада, хүлыень үндэр дүрөөдэ хүргөөб даа.

Мүнөөдэрэй зол жаргалай түлөө ами наһаяа үгэһэн 42 баатарнуудай, дайнай hүүлээрхи жэлнүүдтэ наhа бараhан ветерануудай, ара талын ажалда «халуун шулуу долёоhон» аханар, эгэшэнэрэй нэрэнүүд мүнхэлэгдэн, нютагтаа бодхоогдоhон хүшөө дээрэ ба алталмал үзэгөөр  һиилээтэй самбар дээрэ наранай туяа доро толорон байдаг. Мүнөө үеын «улаан бургааһад», арад зон hанан дурдан, баглаа сэсэг табижа, хүндэлжэ байдагынь  hайшаалтай.

Тоонто нютагайнгаа нэрэ хүндыень айл аймагтаашье, холо ойрын нютаг оронуудааршье үргэжэ ябадаг олон тоото эрдэм бэлигтэн, багшанар, эмшэд, дуушад, хатаршад, гүрэнэй албатад гэхэ мэтэ олон юм даа.  Эгээл үндэр 95 наhатай хэлэ бэшэгэй эрдэмүүдэй доктор, «Буряад Республикын эрдэмэй габьяата ажаябуулагша» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэтэй, ажалай ба дайнай ветеран, хамниган хэлэ бэшэг шэнжэлэн үзэжэ, олон тоото эрдэмэй хүдэлмэри хэблэhэн, хорёод номуудай автор,  мүнөө Улан-Удэ хотодо ажаhуудаг Дамдинов Дашинима Галданович болоно.

Онон голойнгоо хойто эрьедэнь, сэсэг намаагаар надхаhан, таана мангиртай Сагаан хүндын адагта алтан гартай, буряад-монгол туургата арад зоной түүхэ домогоор hонирходог, ямаршье эрдэмтэнһээ дутуугүй хөөрэхэ хэлэхэдээ бэрхэ Баир Дулмажапов гэр бүлэтэеэ «Юсэн туг» гэжэ амаралтын түб хэдэн жэлэй турша соо барижа, хүсэндэнь оруулhан гээшэ. «Алтан боди гүрɵɵhэн» («Золотая лань») гэжэ талын дунда модоор бариhан, томо далайн онгосо хʏн зоной анхарал, hонирхол татадаг юм. Тэрэнhээ гадна хитад, япон, хасаг маяг түхэлтэй гэрнүүд, буряад-монгол hэеы гэр-байранууд, бэшэшье барилганууд бии юм. Тэрэнһээ гадна Баир Бадмаевич эмээл, ташуур урлан бүтээдэг. Элдэб гүрэн, нютагуудhаа хүн зон олоороо амархаяа ерэжэ байдаг.

Онон хатан эжынгээ эрьедэ түүдэг табяад, утаанай үнэр шэнгээһэн сайгаа һорожо, үбһэ ногооной аятайхан үнэр унхидан, балшар наhаяа hанан, хүхын дуунай гү даа, али жэргэмэлэй дуун доро зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэн байхада баясамааршье, уярмааршье.

Иимэл даа, элинсэг хулинсагаймнай үлгы нютаг, эжы абымнай үршөөлтэй гуламта, аха дүүнэрэймнай түбхинэhэн тоонто. Ямаршье сагта, ямаршье засагта дали жэгүүрээ шиигтэнгүй, ажал хэрэгэй жолоо шангаар адхажа, hалбаржа, хүгжэжэ байдаг юм.

Буурай холоhоо дамжан ерэһэн Чингис хаанай түүхэ домогтой Тугшан тоонто нютагаймнай һүр һүлдэнь, хии мориниинь хододоо дээшээ, үндэр заяатай байхань болтогой!

Намсалма Доржипаланова