Буурал hайхан Бортомни, Баян хэшэгтэ тоонтомни

         Бууралхан Буряад ороноймнай заха холын гэгдэдэг Захааминай дэбисхэр дээрэ аймагай түбһөө хойшо 60 модо зайтай добо газарта хүндэмүүшэ буряад заншалтай Борто нютаг оршодог юм. Энэ үльгэрэй орондол үзэсхэлэнтэ һайхан байгаалитай нютагтамнай холо дүтын айлшад буухадаа гоёшоодогынь гайхалгүй, юундэб гэхэдэ ганса эм домто «Улхансаг» аршаандамнай  ерэжэ  амаржа ошодог хүнүүд жэлһээ жэлдэ олошоржо, баяраа мэдүүлэн ошодог.

       Түрэл нютаг, түрэһэн тоонто… Хорбоо юртэмсэдэ мүндэлһэн хүн бүхэн  түрэһэн гараһан тоонто нютагаа, нугаяа магтадаг гээшэ ааб даа. Хүрьһэтэ газарыень гэшхэжэ, хүлөө шоройдожо эхилһээр,үдэһэн түрэһэн нютагайнгаа сэбэр арюун агаараарнь амилжа ябахадаа, нютагтаяа таһаршагүй холбоотойбди. Холо харгыда ябахадаа үлгытэйһээнь үлгыдэжэ, мансытайһаань манажа, хаража байһан эхэ нютагайнгаа адха хара шоройень үбэр бэедээ хадагалжа ябадаг гээшэбди. Түрэл нютагайнгаа  шэг шарай хараха дуран алишье  холо хизаарта тарашаһан хүбүүд басагадай зүрхэ сэдьхэл соо  эжэлүүдгүй түрэдэг байһаниинь гайхалгүй. Юунһээшье үнэтэй, юунтэйшье сасуулшагүй ха юм даа түрэл нютагай татаса.

     Үльгэрэй орондол үзэмжэгүй һайхан, үзэсхэлэнтэ һайхан  байгаалитай, аажамханаар урдадаг уһа голнуудтай, арюун тунгалаг агаартай, эмтэй домтой аршаан булагуудтай, хангай  һарьдагуудтаа дүтэшэг, дүрбэн тээһээнь налуухан хадануудаар, тахилгатай мүргэлтэй обоо уулануудаар хүреэлэгдэһэн, аглаг тэнюун, заха холын гэгдэдэг Захааминай дэбисхэр дээрэ, аймагай түбһөө хойшоо 60 модо зайтай,  тааруухан, зохидхон добо газарта  Борто нютаг оршодог юм. Урдуурнь, ганга добо буугаад харахадаш Нууд голнай мүнгэн долгинуудаа эбхэрүүлэн, Дархинта Мэлын голнуудтай хүтэрэлдэн, Зэдэ мүрэнтэй ба үшөөшье олон гол горхонуудаар хамтараад, Байгал далай тээшээ яарадаг. Тойроод, алишье зүг тээшэ ошоболтнай, нютагайм халтиржа унахаар алирһа жэмэс, һамар һархяаг, ан гүрөөлнүүд, үдхэн хүбшэ, шэнэһэтэ хангай тайга, ягаахан тэрэнги баяртайгаар таниие угтан абаха.

      Борто… Адуу малда һайн, боротой газар гэһэн бодолһоо үгтэһэн нэрэ байгаа гү, али Мүнхын ехэ хүбүүн, хүрхүүд угай Уя гэдэг 800 толгой адуугаа Дархинтаар туужа, Борто ороходонь, ехэ бороо орожо байһан, тиигэжэ «бороотой» гэһэн үгэһөө утаһалагдаһан байжа болоо. Үгы гэбэл, Уяын аха Бортоон Нуртада үлэһэн, энэ ахынгаа нэрээр нэрлэжэ болоо. Эртэ урдын сагта Чингис хаан манай орон нютагаар аяншалжа ябахадаа, (Бортэ) Борто хатанайнгаа нэрээр эндэхи газарые нэрлэһэншье байгаа аалам, мэдэхын аргагүй.

Борто нютагта хүрхүүд  уг изагууртанай үри һадаһад мүнөө ажаһуудаг. Дауриин бага хүбүүн Мүнхэ 1728 ондо Түнхэнһөө Захааминда хилэ хараха зорилготойгоор эльгээгдэһэн байгаа. Мүнхэ Гэнжэгэн гэжэ һамгантаяа, табатайхан Уя хүбүүгээ асарһан байгаа. Эндээ Мүнхэтэн Буймаан Бортоон гэжэ үшөө 2 хүбүүтэй болоо. Мүнхын ехэ хүбүүн Уя хилэ харадаг ажалтай һэн ха. Тэрэ дүрбэн хүбүүтэй байгаа. Одхон хүбүүниинь Маатуу гэжэ нэрэтэй бэлэй. Маатуу, Рампил, Могто. Номхон, Багшахан. Ошор гэжэ табан хүбуутэй һэн.Хүрхүүд угай зон иигэжэ эндэ нютагжаһан намтартай.

Эмтэй домтой Улхансагнай

     Борто нютагһаамнай зүүлжээ 3 модо болохо зайтай Һурдуур гэжэ һууринай хажуудахи хасуури модод соо үльгэрэй орондол һайхан газарта эм домтой булагуудаа бурьялуулжа байдаг «Улхансаг» гэжэ аршаан бии юм. Энэ аршааниие Маарамба 1800 гаран ондо олоһон гэлсэдэг. Аршаандамнай бүхы аймагһаа амарха дуратайшуул жэл бүри ехэ олон байдаг. Эм домто аршаандань һуужа, хүртэжэ, нюрга, хүл гараа үбдэдэг, хүйтэ абаһан хүн,  давлени (шуһанай даралта), бөөри, нюдэ, шэхэеэ аргалдаг юм. Үшөө хүүгэдгүй эхэнэрнүүд хүүгэдтэй болодог.                                                   

Аршаанда амархаяа ерэһэн зон Хүхөөдэй обоодоо зальбаран мүргэжэ, туһа эридэг. Май һараһаа сентябрь дүүрэтэр Улхансагай аршаанда таһалгаряагүй хүн зон бэеэ эмнэхэеэ, амархаяа холо ойрын нютагуудһаа ерэжэл байдаг.

Түрэл нютагайнгаа түүхэ, оршон тойронхи байгаали, элинсэг хулинсагай  ёһо заншал гамнажа, һэргээжэ, саашанхи үедөө дамжуулха гээшэ мүнөө энэ сагта ажаһуугшадай нангин уялга болоно. Борто һайхан нютагни хэтэ мүнхэдөө хүгжэн һалбараг лэ!

                                     Уужам Буряад оронойм

                                    Уула  хадата Захааминай

                                    Ургы сэсэгээр һалбарһан,

                                    Улад зоноороо даруухан

                                         Буурал һайхан Бортомни –

                                         Баян хэшэгтэ тоонтомни.

                                     Хүдөө хүбшэ тайгадаа

                                     Хэрмэ булга элбэгтэй

                                     Хээрэ тала дайдадаа

                                     Хушуу ала бэлшээдэг

                                          Буурал һайхан Бортомни –

                                          Баян хэшэгтэ тоонтомни

                                     Ажалша бэрхэ зомнай

                                     Адуу ала үдхэдэг,

                                     Айраг, тараг, аарсаараа

                                     Айлшадаа хүндэлэн угтадаг

                                           Буурал һайхан Бортомни –

                                           Баян хэшэгтэ тоонтомни.