Ноёхомни – алтан тоонтомни

Хүн боложо, хүлөө шоройдоһон алтан тоонтомни, шамтайгаа хүйһөөрөө холбоотойб. Тиимэл хадаа Хёлго, Сүхэ мүрэнүүдэй хоорондо олтирог шэнги нютагтаа арюухан агаараар амилжа, адуу малаа үдхэжэ, арад зомнай аза жаргалтай, амгалан тайбан ажаһуудаг юм.

Үргэн уужам тала дайдатай, үндэр набтар хада уулатай, аршаан булагай түргэн урасхалтай, хүхы шубуудай хонгео аялгатай нютагаймни шарай хүн бүхэнэй досоо бүхөөр хадуугданхай.

Үглөөгүүр эртэ уужам һаруул таладаа гарахадаа борохон булжамуурай нараа угтан, агаарта дэгдэжэ, тоонто нютагтаа баяраа мэдүүлһыень харахат. 

Тала дайдамнай гое һайхан элдэб үнгын сэсэгүүдээр бүрхөөгдэнхэй: тибһэнэй улаахан сэсэг дулаахан һэбшээндэ найгалзажа байдаг, хүхэ шара бальжан гарма энеэбхилэн мэндэшэлхэ, тээ саанахана сэнхир хонхо сэсэг хонхоо жэнгирүүлэн мэндэеэ хүргэхэ, харин набтар намаглиг газарта бадма лёнхобын шаргал улаахан сэсэг хүн бүхэнэй дура сэдьхэл татахал.

Наруули һайхан нарһан ой соо ороходо, амтатайхан жэлын хангалтама арюухан сэбэр агаар хүниие һогтоон алдахал, эндэ – тэндэ тоншуулай даржагантараа модо тоншохонь дуулдаха, хүхы шубуунай хонгео аялга холуур зэдэлхэ. 

Тала дайдаарамнай хони ямаанууд атарлан бэлшэжэ, адуу морин һүрэгүүдэмнай тээ холоһоо уужам дайдаа гоёожо харагдадаг. Иимэ гоё һайхан байгаалитай түрэл тоонтотоёо хүн бүхэмнай наһаараа холбоотой.

Нютагаймнай түб Зургаан – Дэбэ, Ноёхон Хаанайнгаа үбэртэ, Хёлго мүрэнэйнгөө баруун талада нэлэнхыгээр нэмжынэ. Баруун хадымнай зүүн хормойдо нютагаймнай дуган холоһоо элихэн үүдээ сэлин арад зоноо угтадаг. Хажуудань Бадма – Сэсэг субарга сайрана, дорохононь Зулын гэр соо үдэр һүнигүй мүнхэ зула бадаржа байдаг. Харин нүгөө таладань Лусад хаанай бунхан бии.

Зургаан – Дэбэдэмнай шэнэ гоё һургуули мүнөө сагай эрилтээр хангагданхай, үри хүүгэдээ эрдэм номдо һургадаг. “Ургы” гэһэн хүүгэдэй сэсэрлиг, соёлой байшан, эмнэлгын газар ажалаа амжалтатайгаар ябуулһан зандаа. Нютагаймнай дундахи добо дээрэ Агууехэ дайнда унаһан хүбүүдтээ зорюулһан хүшөө бодхоогдонхой. Энэ хүшөөгэй хажууда 1930 – 1938 онуудаар сүлэлгэдэ ангиин дайсан гүүлээд ябуулагдаһан нютагаархидтаа баһал хүшөө табяатай. Эдэ хүшөөнүүдтэ үри саданарынь, аша зээнэрынь ерэжэ дурасхаалдань баглаа сэсэгүүдые табидаг заншалтай юм.

Зургаан – Дэбэһээ хойшоо харахада, Ноёхон хаанай үбэртэ шэнэхэн гоё байра харагдадаг. Энэ – Этигэлэй Хамбын гурба дахин абарга, мэдээжэ барилдаашан Зоригто Цырендондоповой сэгээ үйлэдбэрилдэг адуунай байра гээшэ.

Хёлго голой үндэр эрьедэ, Ноёхон хаанай зүүн урда хормойдо 1727 ондо Савва Рагузинский ерээд, бүхы буряадуудые суглуулжа, Росси Хитад хоёрой хилэ тухай суглаа хэһэн газарта баримал табяатай. Ерэһэн айлшад ехээр һонирхожо, энээниие харадаг юм. 

Нютагайнгаа түбһөө арбан модо баруулжаа Залаа һуури оршодог. Гоёор шэрдэгдэһэн гэрнүүдтэй, хашаа хүреэгээ шэнэлжэ бодхооһон энэ нютаг хүнүүдые урин, даллан байдаг. Алшадые хонуулха гэр табинхай, хүдөөгэйнгөө соелой байшан шэнэлжэ, хүдэлдэг болгоонхой. 

Урагшаа харгыгаар дугшуулхада, ойн соорхойдо, харгын баруун талада шэнэ гэр, малай байра харагдадаг. Энэ – Бухын Даваа гээшэ. Саашаа ябахада, Дэлгэр – Хаанай үбэртэ Цайдам нютаг оршодог.Үшөө саашаа ябахада Мэнгы һууринда баһал шэнэ – шэнэ гэрнүүдтэ эжы абынгаа элдин тоонто тахижа, аша зээнэрынь адуу малаа хаража, жаргажа һуудаг юм. 

Үнэгэтэ Хаанайнгаа үбэртэ Түхэм һууринда ая гангаар хангалтан байдаг нютагтаа хэдэн олон нэгэ хоёр дабхар гэрнүүдтэ мүнөөнэй залуушуул нютагаа һэргээн, шэнэ түхэлтэй болгоожо, хони малаа үдхэжэ, түбхинэн ажаһуудаг. Эндэмнай баһал субарга бүтээгдэнхэй. Хажуудань нарһан ой түглыжэ, алим жэмэс, һархяаг, мангир элбэгээр ургадаг. 

 Зургаан – Дэбэһээ табин модо зайда Тагалцар, Битүү, Царам һууринуудташье, тойроод байдаг Дээдэ Дэбэ, Чандан, Согоото, Моностой, Булагташье шэб шэнэхэн гэрнүүд тобойжо, үри хүүгэдынь үбгэй эмгэйнгээ байрануудынь һэргээн байхадань ехэ баярламаар. 

Нютагаймнай эгээл ехэ баялигынь гэхэдэ – ород, буряад, татар, чуваш, мари яһатанай арад зон цонгоол хэлээрээ хөөрэлдэжэ, эбтэй эетэй ажаһуудаг гээшэ.

Жэлэй дүрбэн сагта ходол гоё зандаа, арюухан агаараа арад зондоо сүршэжэ, Ноёхон Хаамнай амгалан тайбаниие үршөөжэ байдаг юм. Түрэл тоонтынгоо хангай дайдаар үни удаан сэнгэжэ ябахадаа, дулаахан наранай туяа гэрэлээр тамир тэнхээ абажа гарадагбди. Номин зөөлэхэн талынгаа энгэртэ, хүхэ ногоон дэбисхэр дээрэ хүльбэржэ, үмхиржэ, сэдьхэлээ баясан, хүсэ шадал абажа ябадагбди...

Иимэл даа, манай нютаг – Ноёхон тоонтомнай!

 Галина Бадареева