1072
Үндэр хүсэл эрмэлзэлтэй басагад хүбүүдээ хүйһэн дээрээ тэбирэн далижуулһан, Эхэ орондоо, түрэл нютагтаа үнэн зүрхэнһөө алба хэхыень уянгалан үндылгэһэн, заха хизааргүй Баргажан дайдын Элһэн нютагай гуламта сэлгеэхэн һэбшээгээрээ шэнэ үеые амаршалан, урданайнгаа сагые мүнхэлэн, ерээдүй сагые уряалан байна гэхэдэ алдуу болохогүй...
Үглөөнһөө эхилжэ, тэнгэри шарайгаа хубилгаад, угалзата һайхан хүбэн сагаан саһаар хүбшэ тайгаяа хушажа захалба. Иимэ үдэр ой соо ябахада яагаа гоё гээшэб даа! Хүбшын мантагар томо нарһан мододой һаглагар шэлбэһэнүүдынь тодожо, саһахануудые абаха гэһэндэл миһэрэн, хараһаар байтар шарайгаа хубилгажа, һайхан сагаан тэрлиг үмдэһэндэл адли боложо захална.
Энэл даа манай ухаагаа орожо, сэдьхэлдээ хадууһан, зүрхэндөө шэнгээhэн түрэл тоонто Элһэн нютаг. Эндэһээл манай Эхэ Буряад оромнай эхилнэ. Заха хизааргүй, үргэн Баргажанай дайдада, Бархан уулын хормойдо бага балшар наһаяа үнгэргэһэн байгаалиимнай бэлэг – манай Элһэн һуурин оршодог юм.
Хаанашье яба, хилын саанашье ошо, али нютагһаашье холо гара, түрэһэн дайда эгээл түрүүн сэдьхэлдэш орохол байха. Хамта ажаһуудаг, сугтаа хү-дэлдэгшье нүхэд баһал һанагдаха даа.
1960 - 1970-аад онуудаар манай Элһэн һууринай айл бүхэн үсөөниинь таба-долоо, олониинь арба гү, али арба гаран үхибүүдтэй байгаа. РСФСР соо манай Элһэн нютаг үхибүүдые түрэлгын талаар III һуурида гараа бэлэй.…
Манай тосхондо 1959 онһоо эхилжэ, телеграфна бахананууд бодхоогдожо захалаад, зайн галай утаһад татагдажа, айл бүхэндэ Ильич багшын гэрэл носодог болобо. Хэлэшэгүй ехэ баяр ерэбэ гэхэдэ алдуу болохогүй. «Яагаа гоё гээшэб, гэртэмнай үдэрэй наранай толоржо байһан шэнги гэрэл болоно гээшэб!» – гэжэ байгаад, буурал толгойто үбгэд хүгшэд хараагүй юумэ хараһан мэтэ ехээр һонирхожо омогорхогшо һэн.
Тэрэ сагта хүдөөгэй жаахан клуб нютагай үбгэжөөл Монтойн Раднагай гэрэйнь баруун тээхэнэ оршодог һэн. Мүн баһа энэ айлай гэртэ бүхы тосхоной гараараа эрьюулээд хөөрэлдэхэ ори ганса харахан үнгэтэй телефон байдаг бэлэй. Хүн зон иишэ тиишэ хонходохоо һанаа һаа,тэдэнэй гэртэнь ерэжэ хонхододог һэн.
Үйлсын нүгөө талада Һээсбэйн Даши-Нимын хойто тээ тосхоной дэлгүүр үргэн ехэ сонхонуудаа дэлеэд, хэн юу худалдажа абагша ааб гэhэн шэнги хүлеэн байгша бэлэй. Наймаашанаар Малаагшани Дашын һамган Самажаб хээтэй хүдэлдэг байһан. Һарадаа нэгэ дахин боошхоор дүүрэн керосин асархадань, тосхоноорхин элдэб янзын амһартануудые баринхай, Ленинэй мавзолейдэ орохоёо байһан хүнүүдтэ адли хойно хойноһоо һубарилдан байгаад, һарадаа хүрэхэ керосинаа абадаг һэн.
Хубсаһа хунараа элюурдэхэ хүндэ түмэр элюурэй хабхагыень нээгээд, улаан сог хэжэ, иишэ тиишэнь түргэн һэжэржэ халуун болгоод, хубсаһаа элюурдэдэг бэлэй.
Зайн галай бии болоходо, хүдөөгэй клуб соо неделиин хаһада кино харуулдаг болобо. Энээнһээ урид Иван гэжэ нэрэтэй ород киномеханик аяар Хурамхаанһаа «Ковровко» мотоциклоороо һарадаа нэгэ-хоёр дахин кино табихаяа гүйлгэн ерэхэдэнь, бүхы тосхоной үйлсөөр үхибүүд: «Кино болохонь, Иван ерээ, Кино!» – гэлдэжэ байгаад хүн зониие суглуулха.
Уданшьегүй гэр гэрһээ өөрынгөө һандалинуудые баринхай бүхы тосхо-ноорхин кино харахаяа сугларха. Тиигээд нэгэ хэды залуу хүбүүд Иванай киногоо табидаг моторынь эрьюулжэ байжа хүдэлгэхэдэнь туһа хүргэхэ. Хүдөөгэй клуб соо баран үхибүүд шала дээрэ һуугаад киногоо хаража һанаагаа амардаг һэн.
Хойто жэлынь, 1960 оной хабар тээшэ айл бүхэнэй гэртэ радиогой бии болоходо, гэртэмнай эзэгүй аман дуугарна гэлдэжэ, үбгэд, хүгшэд ехэ сошордонгёор шагнадаг болобо. Радиогоор ородоор хэлэхэдэнь ойл-гохошьегүй һаа, буряадаар хэлэхэдэнь ехэл баярладаг һэн. Үшөө тиихэдэ, Ёлбоо үбгэнэй гэрынь хажуудахи бахана дээрэ томо гэгшын репродуктор анхан табигдаа. Тиигэһээр байтар айл бүхэндэ мүнөө өөрын түхэреэн табагташье, хабтагар хирпиисэдэшье адли түхэлтэй элдэб янзын радио-приёмнигууд бии болоо бэлэй...
Бүхы Баргажан дайдадаа, түрэл Буряад орондоо, түрэһэн тоонто Элһэн нютагтаа өөрынгөө залиршагүй ехэ хуби оруулһан, зүрхэ сэдьхэлдэ мүнхэдөө хадуугдан үлэһэн, бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн болохо Баргажан нютагай суута лама, нарата Энэдхэг ороной нугардаг уян йогоозор, Нагарджунын хубилгаан Соодойн Сэдэниие онсо тэмдэглэмээр. Мүн баһа, нэрлэбэл: Дабаев Шойдор Цыдыпович – коммерсант, Советскэ Внешторгын ажалшан, европын болон зүн зүгэй хэлэнүүдые огто һайн мэдэхэ, Алас Дурнын Аралжаа наймаанай болон зүн зүгэй хэлэнүүдэй институднүүдые дүүргэһэн, Намсараев Хуадай Гальчиевич–1920-ёод онуудта Барханай һомоной түрүүшын хүтэлбэ-рилэгшээр һунгагдаһан. Элһэнэй һургуулиин түрүүшын ба үнинэй багшанар Бардаев Шагдар Бардаевич, Гармаев Гуржап Гармаевич, Эрдыниев Очир Багазиевич, Бухаев Очир Мухтарович, Цыренова Надежда Гамбаловна гэгшэд болоно.
Элһэн нютагайнгаа нэрые өөдэнь үргэжэ, ажалдаа амжалта туйлажа, үндэр нэрэ зэргэдэ болон орден медальнуудаар шагнагдаһан ажалша бэрхэ зонуудые нэрлэбэл: Надмитова Эренжид Цыреновна, Хайдарова Зоя Закировна – Ленинэй орденоор шагнагдаһан, Галсанов Кубунчик Едош-киевич, Галсанов Александр Едошкиевич, Гармаев Мунко Базарович, Базарова Кубулей Елтоновна – Ажалай Улаан тугта орденоор, Тыхеев Дондоб Ангадаевич, Гармаев Дамдин Нимаевич, Маланов Дугар Балдуевич, Гармаева Ирина Енхоевна – Ажалай амжалтын III шатын орденоор шагнагдаһан, Хүндэлэлэй тэмдэг гэһэн орденоор шагнагдаһан:. Цыбенов Бубей Доржиевич, Урабханова Пальжид Иргунцеевна, Сабаева Вера Ринчиновна, Арадуудай хани барилсаанай орденоор шагнагдаһан Будаева Аграфена Бурхиевна гэгшэд болоно.
Буряад Уласай, мүн баһа Россиин Федерациин үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн зонууд баһа олон байха даа.
Үлзы ехэ буянтай, үлгы һайхан Элһэн нютагнай зүрхэ сэдьхэлдэмнай үнэтэй, алта мүнгэнһөөшье үндэр сэнтэй. Бидэнэр ерээдүйн үүлэ мана намнажа, ажалша нүхэдтэеэ хамта үнэр амгалан байдал зохёохын харгы шэлэжэ, энэл һайхан наһандаа элинсэг хулинсагуудаа хүндэлжэ, эхэ эсэгынгээ буян ашыень харюулжа, тойрон байһан байгаалиингаа баялигта, түрэл Элһэн нютагтаа үбдэг дээрээ һүгэдэн мүргэхэ хүсэлтэйбди. Буурал һайхан Буряад ороноо, боди сагаан сэдьхэл зүрхэеэ бузарлангүй үргэжэ, ухаан бэлигээ эрдэмээр хурсадхажа, үшөө өөдэнь хүгжөөхэ гэжэ хододоо оролдон ябаха уянгатайбди.
Сэнхир ногоон дэлхэйн шэмэг Элһэн тоонто нютагнай нажарай арюун сагта сэсэг ногоогоор һалбаржа, алтан намарай хаһада шара набшаһан хибэсээ дэлгээжэ, хабарай сагта ургы, тэрэнгеэр һалбаржа, хүйтэн үбэлэй болоходо хүбэн сагаан саһаар хушагдажа байг лэ! Арад зомнай амгалан, үндэр наһанай дабаан өөдэ үгсэн дабшажа, аза талаантай, ажалынь урагшатай, һайн һайхан элүүр энхэ байхань болтогой!
Владимир Бухаев
Фото: Авторай гэрэл зураг
