Һаруул һахюулни - Амгалантамни

 Тоонто нютагни Хориин аймагай зүүн талыень эзэлжэ, хабтагай үргэн Булган талаараа, Нарин-Горхоной ба Сагаан-Хүндын уужам дайдаар нэмжыдэг. Амгаланта – «амгалан тэнюун» гэһэн удхатай.  Нээрээшье, нютагаархидынь энэ нэрэдэнь хүрэмэ номгон даруу сэдьхэлтэй юм.  Минии нютагта ехэнхидээ Хориин 11 эсэгын  түмэршэ, модошо улаалзай хүбдүүд  угай зон ажаһуудаг. 
 Амгаланта нютагни ой модоор баян, үзэсхэлэнтэ  һайхан  байгаалитай юм. Тойроод  хаданууд нютагыем хүреэлнэ :  Шулуута хүгшэн эжы, Шэбээтэ баабай, Тудхалта баабай, Орголи бүмбэгэр баабай, Хүхэ Шулуун баабай,  Yндэр Майла, Баян хаан, Бүрин хаан, Дэлгэр хаан, Даша хаан обоо... Субарганууд, үлэ табисанууд ямаршье сагта зальбараад ябаһан хүнүүдэй харгыень арюудхажа, туһалжа байха эди шэдитэй лэ. Нютагаймнай сахюусад хүбүүдээ хариин газар руу табиха дурагүй. Харин басагадайнгаа холо хадамда гарахадань, харалсажа, үргэжэ ба дэмжэжэ байдаг лэ. Тиигэжэ дуулаһан байнаб. 
 Yнинэй нютагһаа холо ябаһан хүнүүд  обоодоо ерэдэг болонхой, түрэһэн тоонто дайдатаяа золгожо, орон дэлхэйдээ зальбаржа, үргэл мүргэл хэжэ, һанаа сэдьхэлээ амаруулжа, хүсэ шадал ороно. Нэгэ голой уһаар ундалһан, нэгэ нютагай агаараар амилжа, нэгэ газарай шорой гэшхэһэн үетэн нүхэдтэеэ, түрэл гаралтаяа, нютагаархидтаяа уулзажа, сэдьхэлээ ханатараа хөөрэлдэжэ, эльгэлжэ бусадаг. 
 Би мүнөө Хоридо ажаһуудагби. Тоонто нютагаа ходо ошохо аргатай байһандаа баяртайб. Эжымни хүлеэн угтажа байдаг ха юм. Yшөө нютагай татаса гэжэ байдаг ха юм даа. Нютагтаа һанаа сэдьхэлни тэгшэрдэг, урма зоригтой, жаргалтай ябахаш - юугээршье дамжуулхаар бэшэ. Ой хаданууднай нютагһаа дүтэ юм. Баруун талынгаа хада харахадаа, эндэ багадаа Валя нүхэр басагантаяа  үдэр бүри туулмаг соо шаранхай орооһотой  ошожо,  гэр хэжэ наададаг бэлэйбди.  Зундаа үхибүүдтэеэ  ошооб. Тэрэл хэбээрээ шулуун бүхэн байнал даа. Сэсэгтэ таламнай ямар гоё гээшэб даа! Ая гангаар хангалтаһан хадануудни харагдана. Зүүн талынгаа жаахан хада анхархадаа, эндэһээ санаар һолжордогоо һанабаб. Шэнэһэтэ ойдоо гүлзөөргэнэ суглуулдагаа дурсабаб.  Урда талаараа жэмэс, мангир, тибһэ, һархяаг түүдэг һэмби.  Амгаланта голойнгоо уһанда нилээд шунгааб. Дамжуулхаар бэшэ мэдэрэл түрүүлбэ. Мүнөөшье болотор тоонто нютагайнгаа һархяаг, жэмэс, тоһо зөөхэй, мяхаяа эдихэеэл һанахаш. 
 «Нютагай шорой - алтан» гэһэн оньһон үгэ зүб лэ даа. Ямар нэгэн ушараар нютагһаа холо түбхинэбэл, мүн холын аянда удаанаар ябажа ерэбэл, нютагаа бусахадаа, тоонтыень нюуһан газартань ошожо, газар дээгүүр мухаридаг юм. Энэ ёһо хадаа нютагаа һанаһан хүн эльгэлбэ, һанаан сэдьхэлээ дүүрэбэ гэһэн удхатай. Хүн мүрысөөндэ холо ошохо болоо һаа, нютагаа ерэжэ, газарайнгаа шорой дээгүүр һайса хүльбэржэ-хүльбэржэ  шадал тэнхээ абажа ошоходоо, заатагүй амжалта туйладаг. Заримдаа хүнүүд бэеынгээ һула болоходонь, баһал газараар хүльбэржэ, хүсэ шадал нэмэдэг гэжэ  үбгэд хүгшэдэй хэлэхыень дуулаһан байнаб.  Анхан  зундаа айл бүхэн үмсын үнеэдээ тоогоорнь адуулдаг байгаа. Yхибүүн байхадаа, жэл бүри эгэшэ дүүнэртэеэ үмсын үнеэдые адуулхаяа  гарахадамнай, тоонто нютагайнгаа түүхэ домог,  буусанууд тухай,  нютагайнгаа  һонин ушарнууд, хүнүүд тухай эсэгынгээ хөөрэхэдэнь,  ехэтэ һонирходог байгаабди. Тиимэһээ хэлээшыень би үхибүүдтээ, һурагшадтаа дамжуулжа шадаха байһандаа ехэ омогорхоноб. 
 «Өөрын  дайда дулаан, хариин дайда хүйтэн» гэһэн оньһон үгын удхые би холо газараар ябахадаа, дүүрэн ойлгоһон байнаб.  Үзэсхэлэнтэ һайхан хариин газарнуудаар ябааб.  Тиибэшье тоонто нютагаа, гэртээ яарадагби. Ерээд байхадаа, һанаамни амаршаха, эсэһэнээшье мартажархихаш, шадал орохош.
  Тоонто нютагни минии сэдьхэлдэ нангинаар һанагдадаг, эльгэ зүрхыемни эзэлжэ уяруулдаг, урма зоригоор бадаруулдаг юм. Тоонто нютагһаа энэ дэлхэй дээрэ үнэ сэнтэй, нангин юумэн байхагүй. «Өөрын һайхан дайдые орхихо хэрэггүй, түрэһэн һайхан нютагаа тойрохо хэрэггүй» гэжэ бултанда хандан захиха байнаб.
  Амгалантамни (дуун)
Аба эжын тоонто -
Алаг зүрхэнэйм һуужа. 
Агаар дорюун Амгалантам
Арадаар тэнюун Амгалантам. 
Дабталга
Холын замдамни, 
Хоёр нюдэмни,
Һанаан зүүдэндэмни
Һаруул һахюулни – Амгалантам.
Баян хаан, Шулуута, 
Балшар наһанайм һуужа.
Хүжын утаа манаруулһан
Хүбшөөр баян Амгалантам.
Дабталга
Хүхэ шулуун, Тура,
Холшор наһанайм һуужа.
Жэгүүр даляар жэгүүртэдэг,
Жэгтэй  һайханаар халюурдаг.
 Холын замдамни, 
 Хоёр нюдэмни,
 Һанаан, зүүдэндэмни
 Һаруул һахюулни – Амгалантам.

Лариса ВАНЖИЛОВА