Бархан Уулаяа тахижа хүгжэн байдаг нютагни

  Буурал Буряад ороноймнай үргэн тэнюун сээжэ дээрэ мүнгэн мэтээр толорhон сэлгеэ Сибириин шэмэг – Байгал далайдаа һүзэглэн наруули эрьеэрнь зубшан урдын ехэ элинсэгүүдэй эзэлэн һуурижажа эдлэһэн, эхэ эсэгэнэрэй бууса дээрээ үндыхэһөө захалан угайнгаа бэшэгһээ һабагша татан буянтайгаар эдлэжэ, ажамидаралайнь түүхын хүндэ сагай бэрхэшээлнүүдые  хамтын хүсөөр гаталжа байдалаа эрхимээр зохёон түбхинэһэн бууса тоонтын  гүнзэгы удхатай  эхи заха, эшэ үндэһэн  хаанаһааб гэжэ бодолгото болохын захяа: "Өөрын һайхан дайдые орхижо болохогүй, тоонтоһоо холодон түрэл хэлэеэ мартаха ёһогүй!"

  Үргэн дэбисхэртэ Буряадайнгаа нэгэ һалаань болон Бархан Уулаяа тахижа хүгжэн байдаг Хурамхаанай аймагай хүдөө заха газарта  түбхинэһэн  Алла нютаг - минии тоонто. Ами наһа бидэндээ бэлэглэн тэнжээдэг Эжы ба үндын бодоходоо хүлөө шоройдодог Тоонто хоёр хүйһэнһөөмнай холбоотой! Үниин үхибүүн наһанай үлгы тоонто, залиршагүй залуу наһанай зол ехэ заяаша, ажалаа эрхилэн үри хүүгэдээ хүмүүжүүлхэ хаһын найдамтай түшэг тулгуури ба аша зээнэрээ үзэн бөөмэйлхэ сагай үндэр найжа - найдал ехэтэй аршаан булагта нютагаа магтан түүрээнэб:

Нарһан шэнэһэн модоор баян ,

Нуга сабшалан газараар элбэг,

Наһанайм найжа - Алла  нютагни

Найдал үршөөдэг үлгэн тоонтомни!

Урагшаа эрмэлзэһэн ёһото эзэдынь

Үри хүүгэдээ үргэн хүмүүжүүлжэ,

Үдэр бүри ажал хэрэгүүдээ эрхилэн

Урма зоригтой, үнэр баян ажаһуудаг .

 Эртын наранай туяаран гарадаг зүүн зүгэй Боолон Түмэрhөө эхиеэ абан Дэрээн нютагай гол һудал - Баргажан мүрэн урасхал хүсэтэй долгинуудтаа загаһаар булгин урда зүгөөр жэрылдэhэн хада уулын хормойгоор нэмжыhэн үргэн талаар Байгал тээшээ шамдадаг. Мүн энэл зүгтэ үлгын дуугаар халиһан  үри хүүгэдэйм тоонто Уланхаан нютагай дэргэдэ Ягдаг һууринай үзэсхэлэн дэбисхэр дээрэ ном-судар дэлгэрүүлэгшэ Түмэн ламын үүсхэлээр  хүн зоной хүсөөр Дэрээнэй дасан бодхогдожо нютагай шарай һайханаар һэргэнэ. Хүшэгээр, Үмхэй, Һэю аршаанууд хүнэй бэе элүүржүүлдэг домтой шанараараа суутай.

  Хибэс мэтээр нэмжыһэн нютагайм урда талаарнь аршаанта Лүглэ горхон хүнды хүбшэдэ сууряагаа олоһон  хүхын дуунай аялга доро ан гүрөөл, адуу мал ундалуулан харьялдаг, загаһа нугаһаар баян Аллын нуурай үргэн нюруу дээрэ аянай шубууд буужа эрьеэрнь уурхайлан амардаг, ой тайгын шиигтэй газар үлир жэмэсээр баян. Эртэ урда сагта Шүбтхэй Шоно уг гарбалайнгаа урда намжаа зүгэй Догдоо һууринда Баргажан мүрэн болон булаг нуурнуудтаа һүзэглэн буусалан эдлээд  дамжуулһыень эхэ эсэгэнэрэй буянтай  эдлэн урагшатай ябахымнай уряалһые өөдэнь үргэжэ найдалынь дэгжээн аха дүүнэр бурханта буусадаа һүзэглэн буужа, эхын хэлээр бурхадтаа хандан үргэл барижа, хүрьһэтэ зөөлэн газарыень түшэн дэрлэн хүльбэржэ тэнхээ тамир абадаг заншалаа үринэр ба аша зээнэртээ жэшээ болгонобди.

  Замай залуур болодог  тэнигэр баруун зүгтэ хада  уулаһаа уруудан харьялдаг түргэн урасхалтай Алла горхоной агаар тунгалаг наруули эрье дээрэ бата бэхеэр һуурижан, урдын ехэ элинсэгүүдэй сахиһан нютагаймнай   Бариса оршон харгыда гарахада аласай холодо аршалан аза талаан үршөөн тулга болон дүнгэжэ, бусажа буухада налгайгаар угтан абадаг.

  Үлзы нютагай хойто хоймор зүгөөрнь үргэлтэй мүргэлтэй орьёл үндэр сахюур оройтой холбоо хаданууд  хана мэтээр жэрылдэн хүнэй харасые татаад лэ байдаг шэдитэй. Огторгойн бурхадаар харилсан һуурияа мүнхөөр эзэлэн Сахилтар Буралтар хабсагайнууд эхэ байгаалиин баялигуудые болон налгай ажабайдалтай хүн зоноо энхэрэн,  халуун аршаанаараа сүршэн эмдээ хүртээн элүүр энхэ, домдоо хүртээн дорюун хүнгэн ябаха  этигэл найдалаар зоригжуулдаг. Мүн  хойто ая гангата талын шэдитэ Субаргынгаа үбэртэ хүрэжэ хөөрсэгтэ байдалай  Сансарын хүрдэ эрьюулэн гороолжо, урасхал уһанһаань амсан, үлзы хэшэг асардаг Хии мориёо хиидхэн, аяга сайн ба сагаан эдеэнэй үнжэгэн дээжэ бурхадтаа хандан үргэжэ хубиингаа хэшэг хүндэлдэгбди.

  Урдын ехэ элинсэгэй сахин дамжуулһан удхаар баян ууган сээжын баярай тэмдэг - урагшамнай дабшуулан замай залуур боложо ухаан бодолой хүсые эршэдхэн уран үгын дээжэ болоһон түрэл буряад хэлэнэйнгээ бүхэ үндэһые алдангүй улам үндэрөөр сэгнэжэ, хүүгэн наһыемнай үлгыдэн хуби заяанаймнай жолоо барюулан һүр һүлдыемнай үргэһэн  тоонтынгоо баян түүхын ехэ баялигые арьбадхан  хүгжөөжэ байя, булта хамтаран!

  Найдал түшэг болоһон залуу үеын нютагаархинда хандан боргожожо үндыһэн буусынгаа,  тэнжэжэ бодоһон тоонтынгоо татасаар  бата бэхи байдалай түсэб зохёон эрхилжэ, ёһотойл эзэдынь байһанаа  гэршэлэн үргэн бэлшээри газараа адуу малаар бүрхөөжэ, үржэлтэй  хабтагай таладаа шаргал таряагаа долгилуулжа, ажабайдалаа бүри шанартай болгон хүгжөөжэ, эгээл сэнтэй түрэл хэлэн дээрээ угайнгаа габьяае  эршэтэйгээр зэдэлүүлжэ эхын угые мүшхүүлэн, эсэгын угые үргэлжэлүүлэн золтой һаруул саг тээшэ тэгүүлэн жаргал дүүрэн шарайтай, шадал зоригтой, хүсэ хаба ехэтэйгээр хуби заяанайнгаа хэшэг эдлэн аба эжыдээ һайхан хандасатай, үри хүүгэдтээ үндэр эрдэм олгуулан хүмүүжүүлхыетнай хүсэн уряалнаб!

    Буурашагуй hайхан домогтой, дундаршагуй баян түүхэтэй ба байгаалиин элбэг баялигуудтай Тоонто үлгы нютагнай огторгойн сэнхир магнай доро hалбаран хүгжэжэ, алдар солоёо дээшэнь үргэжэ улам hайханаар байдалнай эрьежэл байхань болтогой!

Римма Бишадаева