Алтан мундарганууд

Мундарганууд… Үшөө урид мундаргануудай шорон шобхо орьёлнууд улаахан үнгөөр залаалшадаг, хараһаар байтар ягааржа эхилдэг; дарханай хүсэтэй хөөргын үлеэсэ доро хяһын галай нюдэ далтирмаар сасаршахада, буладай үнгын алтан уһаар миралан бэлигэнтэшэхэ мэтээр байсануудай хаяа туяаржа байха. Ханхинама тунгалаг агаарта хаданууд тон элихэнээр харагдаха; гараа һарбайгаа һаа, тэдэндэ хүрэшэхөөр, хутагын эри мэтэ хурса эрмэгүүдтэнь хургадаа отолжорхихоор һанагдаха. А. Ангархаев

(Үргэлжэлэл).

- Үнэндөө мүнөөнэй шэнэ түүхэдэ буряад-монгол үндэһэтэ эрдэмтэд сооһоо Ардан Ангархаевай одон илангаяа хурсаар ялалзана. Бүри тододхон хэлэбэл, минии ойлгоходо, Ардан Лопсоновичой орьёлдо хүрэхэ хүн мүнөө үгы гээд баталха байнаб. Би өөрөө шадаха зэргээрээ хүсэлдижэ уншаа һэм, хуудаһануудые шэнээр иран, сугларһан зонһоо дутуугүй ойлгохын тула... Эрхэтэн харааһаа гэел даа. Энэ элитэ хүнөө элитэ гэжэ мүнөө үнэн зүбөөр нэрлэхэ, үргэхэ ёһотойбди. Түүхэтэ Монголдо нэрынь үргөө һэн, би хабаадаһамби, гэршэ байнаб. Түрэл нютагтань элитэ эрдэмтэмнай, элитэ уран зохёолшомнай гэжэ хүндэлжэ, бэшэһэн номуудыень хэблэжэ, нара харуулха ёһотойбди, - гэжэ Монголдо номтой танилсуулгые эмхидхэһэн Ород Уласай эрхэ түлөөлгэтэ эмхиин тушаалтан, хүдөө ажахын эрдэмэй кандидат Алексей Цырендоржиевич Идамжапов хэлэбэ.

Буряад хэблэлнүүдэй буурашагүй түб

Хүн гээшэ ээлжээтэ дабаан дээрэ гарахадаа, зогсон татажа, амяа абадаг, үнгэрһэн замаа эрьен харадаг, тиин урагшаа дабшадаг.

Урдань – зорилго, хажуудань түшэжэ, ойлгожо ябаха нүхэд хэрэгтэй. А.Ангархаев

Мүнөө үбэлэй янгинама үдэрнүүдтэ Ардан Лопсонович дахинаа бага наһандаа, Таблангуудтаа бусаһан мэдэрэлдэ абтаа бэзэ. Түрэл Түнхэнэйнгөө, Замби түбиин хүшэтэн шэдитэндэ һүгэдэн шүтэһөөр хүсэжэн болбосороо, хүгжөө бэлэй ухааниинь.

Мундаргын орьёл орой дээрэхи мүнхын аршаан тухай үльгэртэ, тэнгэриин үүдэн заримдаа нээгдэдэг юм, тэрэниие золтой хүн хаража болохо гэһэн домогто үнэн этигэлтэйгээр үндыһэндөө гү – Ардан Лопсонович Ангархаев наһан соогоо гайхамаар үндэрнүүдые туйлаа. Мүнөө үеын түрүү һанаатай, түшэхэ нэрэтэй хоморой хүнүүдэй нэгэн мүн. Эдэ үгэнүүдые баталһан мэтэ анда нүхэрэйнь – Лопсон Тапхаевай нүхэр ёһоной зорюулга дурдая:

...Эрхим бэрхээр һурадагыш,

Мүнгэн медаль абадагыш,

Эгээн гоё басагадые

Эмнис гээд лэ хүтэлдэгыш

Һэр мэр гэлдээшэн

Һэмээхэн доогуур мэдэхэл даа...

Мундуу, шамдуу ябахадаш,

Мундарганууд харадаг бэзэ?

Даашагүй хүндэ шулуунуудыеш

Үргэлсэжэ үгэдэг бэзэ?

Уран һүхэтэй баабайһаань,

Уян сэдьхэлтэй эжыһээнь

Ухаа бэлиг – хуу абаад,

Уг изагуурай үндэһэ залгаад,

Багашуулдаа багшалха,

Балга аршаанаа аршалха...

Түби дэлхэй дээрээ

Түнхэн һайхан нютагайнгаа,

Түрэл буряад хэлэнэйнгээ

Түйбээгдэнгүй байхын түлөө

Чингисэйнгээ шэрээдэ мүргөөд,

Тугынь барилсаад ябаһан шэнги

Тулалдажа ябаашаш эли.

Туйлажа гараашаш ехэ.

Чингисэйнгээ тугые мүнөө болотор шэн үргэлсөөд намилзуулжа ябаһан ахатанай хэһэн-бариһан хэмжээлэшэгүй ехэ хүдэлмэриие тоолон дурдахада, нэгэ наһан соо бүтээгдэһэн ажал гэжэ үнэншэхөөр бэшэ юм. Хүдөөгэй һургуулида физикын багша, аймагай сониной сурбалжалагша, Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй гэшүүн, Буряадай номой хэблэлэй редактор гээд эхин шатын алхамуудһаа захалаад, өөрын, хэнтэйшье адли бэшэ Ангархаевай дэлхэй-юртэмсэ бүрилдэжэ эхилһэн бэлэй.

А.Л.Ангархаев 1996 ондо “Буряад үнэндэ” ахамад редактораар томилогдожо, хаан зангаар һуушаха, орьёлмо- бурьялма ажал эхилшэхэ юм гэжэ хэн хүлеэгээ бэлэй? Нэгэл мэдэхэдээ, коллективнай ажалша шоргоолжодой бута гү, али зүгынүүдэй зүнтэй үүр шэнги болошонхой, зохёохы абьяас һалбаржа, зоной субаса үглөөнһөө үдэшэ болотор таһаршагүй болошоод байһан юм. Институт һая дүүргээд ерэһэн 4-5 хүбүүдые зонхилхы тушаалнуудта томилходонь, түрүүшээр гайхалаа бараа бэлэйбди. Ябан-ошон эдэнэрнай үдэ һодоёо бэхижүүлһээр, засагай дээдын зургаануудта хүдэлхөөр дэбжүүлэгдээ һэн. Хүнэй хуби шадабариие гайхалтай мэргэнээр тухайлан таадаг байгаа юм, Ардан Лопсонович.

Мүнгэ зөөриин бага, хатуу сагта ерээд, зоноо үсөөлөөгүй, бүри олон болгоо. Нэн түрүүн Москва ошожо, Хэблэлэй болон Үндэһэтэнэй яамануудта хоёр проект хамгаалаад, тэрэ үеын мүнгөөр 650 миллион түхэриг оложо ерээ. Тэрээгээрээ редакцида компьютернуудые худалдан абаад, материальнотехническэ бааза шэнэлэлгые эхилһэн юм. Хэблэлэй яамантай харилсаамнай саг үргэлжын боложо, “Морин хуур”, “Вершины” журналнуудта мүнгэ эльгээдэг болоо. Нэгэ удаа бишье Москва ошоходоо, тус яаманда ороо һэм. Түрүүшээр намайе тоохо янзагүй байтараа, Буряад оронһоо, Ардан Лопсонович Ангархаевһаа гэхэдэм, хатуу мүльһэн хайлаһан мэтэ, энеэбхилэл-мэшэеэлтэй боложо, урда жэлэйнгээ хэлсээнэй болзор ульгамаар һунаажа, шэные баталжа ерээ бэлэйб. Ардан Лопсонович шэнги шог зугаагаар хөөрэлдөөгөө саанаһаа удхатайгаар шэмэглэдэг зон үсөөн гэжэ бодоо һэн хаб. Илангаяа ямаршье шатын, ямаршье зиндаагай дарганартай, жиирэй зонтойшье хэлэеэ ябууд, амарханаар ойлголсодогынь жэгтэйл бэлэй.

1996 ондо пенсиин наһанай 13 ветеранда Россиин үндэр хайра шагналнуудые, нэрэ зэргэнүүдые олгоһониинь дэмбэрэлтэй һэн. Россиин Президент Б.Н.Ельцинэй захиргаанай шагналнуудай управлениие А.Ангархаевтай нэгэ зарлалда депутат ябаһан Н.Сивова хүтэлбэрилдэг байжа, энэ танилаараа иимэ олон шагнал гаргажа шадаһан нюусатай юм. Буряадай Президент Л.В.Потапов өөрөө редакцида ерэжэ, эдэ бүлэг зондо нэрэ зэргэнүүдыень гэршэлһэн үнэмшэлгэнүүдые барюулаа, орден, медальнуудые зүүлгээ бэлэй. Бүхы наһаяа “Буряад үнэндэ” зорюулһан ветерануудай шарайн омогорхол баяраар халин байһыень мартамаар аал?

- “Буряад гүрэн түрые байгуулгада онсо хубитаяа оруулһан “Буряад үнэн” сониндо ерэхэдээ, Ардан Лопсонович холын хараа бодомжо урдаа табиһан байгаа. Ушарынь гэбэл, газетно-журнальна бүхэли комплекс байгуулһан габьяатай. Долоон хоногтоо нэгэ дахин “Буряад үнэн”-“Дүхэриг”, “Бизнес-Олзо”, “Спорт-Тамир” газетэнүүд гарадаг болоо һэн. Нэгэ үедэ “Алтан гадаһан”, “Уран үгэ” хабсаргалта гарадаг болоод байгаа. Бүхы хэһэг 40 мянга холо гараа. 1990 ондо уран зохёолой болон ниитэ улас түрын “Морин хуур”, “Вершины” журналнууд, хүүгэдэй “Одон” журнал буряад, ород, англи, эвенк хэлэнүүд дээрэ гаража эхилээ. Хэблэлэй таһагайхид жэлдээ буряад уран зохёолшодой, мүн публицис удхатай 60-70 номуудые хэблэдэг, өөһэдын мүнгэ олодог болоод байгаа. Удаань “Байгал”, “Байкал” журналнууд “Буряад үнэн” Хэблэлэй байшанда дамжуулагдаа. Тэрэ үедэ Президент Л.В.Потапов, Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ М.И.Семёнов коллективые дэмжэжэ, аргагүй ехэ туһаламжа үзүүлһэн. Республикын засагай мүнгөөр туһалаагүй һаа, иимэ юумэн бүтэмжэгүйнь эли һэм шуу, - гэжэ редакциин ветеран, Россиин Федерациин соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Б-М.Ж.Жигжитов зүйтэй зүб һанамжаяа элирхэйлээ һэн.

Ород Уластаа – одото туйлалтанууд

2001 ондо “Бурятия” сонин Бүхэроссиин хэблэлэй фестивальда 1-дэхи шагналда, 2002 ондо «Буряад үнэн”-“Дүхэриг” сонин энэл фестивалиин Гран-при шагналда хүртөө. 2008 ондо “Буряад үнэн”- “Дүхэриг” Россиин үндэһэтэнэй эрхим сонин гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэжэ, Москва хотодо Россиин журналистнуудай оршом соо үндэр тайзанһаа энэ шагналаа абаа һэмди. Тэндэ бэе бэеэ амаршалхадаа, олохон журналистнууд уг изагууртаа азиат, монгол үндэһэтэйбди гэжэ бидэндээ хөөрэжэ баярлуулһан, хүхеэһэн юм. 2005 ондо Хэблэлэй байшан “Россиин экономикын лидер” гэһэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө.

А.Л.Ангархаевай буряад хэблэлэй нэрэ хүндэ дээшэлүүлһэн, дэлгэрүүлһэн хүдэлмэринь уласхоорондын хэмжээндэ үнэн бодотоор сэгнэгдээ бэлэй. Энээниие баталхадаа, Лопсон Тапхаевай Ардан Ангархаевта нүхэр ёһоной иимэ зорюулга дурдалтай юм:

Адар томо толгойшни

Алтаар бүтэһэн юм гэлтэй,

“Аса” гэжэ һарбайншьегүйгөөр

Абажал ябаха хубитайш.

Альпа хадын алтые

Аба абаһаар хороонош,

Арад зонойнгоо хүндые

Нэмэ нэмэһээр нэмээнэш.

2013 онһоо Хэблэлэй байшан болон тэрэнэй генеральна директор уласхоорондын 6 шагналда хүртэһэн байна. Тэрэ тоодо уласхоорондын INSAM гэһэн алтан медаль (Бизнесэй болон хүтэлбэриин дээдэ институт), “Золотой слиток” гэһэн шагнал (Швейцари), «За высокое качество в деловой практике» гэһэн алтан медаль (Швейцари) ороно.

А.Л.Ангархаевай үүсхэлээр “Буряадай түрүү хүнүүд” гэһэн үргэн хэмжээнэй, уран гоё, удхатай һайндэр үнгэргэгдэдэг болоһониинь Росси гүрэн соошье, хилын саагууршье мэдээжэ суутай болоо юм. Ойн баярай энэ жэлдэ тус конкурс хорин дүрбэдэхиеэ үнгэргэгдэхэ. Угай залгаа үргэлжэлһөөр даа.

“Адар дэлхэй урбуулһан

Архимедэй хүшүүргэ”,

Арадаа зоноо дахуулһан

Арданай хүшэр үүргэ.

“Буряад үнэн” гуламтаяа

“Байшан” болоторнь обойлгоод,

Олон жэлдэ толгойлоод,

Одынь үргэжэ ябаналши”

(Лопсон Тапхаев).

Үнэхөөрөө, үнэн бодотоороо “Буряад үнэнөө” буряад хэблэлнүүдэй түб – гуламта болгоо һэн, түүхэдэ түрүүшынхеэ иимэ бүридэл һэн гээд дабтан-баталан хэлэе.

Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА, Буряадай арадай ирагуу найруулагша, 15 жэлдэ “Буряад үнэн” – “Дүхэриг” сониной редактораар ажаллаһан

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха).