«Холын харгыда ябахадаа…»

(Үргэлжэлэл)

«Ууган ехэ сонимнай, урагшаа!..» гэhэн гаршагтай дурсалга соогоо Ц.Дондогой иигэжэ бэшэhэн юм: «Буряад үнэндэ» ажаллажа байhанайнгаа ашаар холо ойрын нютагуудаар ябагдаа. Наяад онуудай эхиндэ журналистнуудай бүхэсоюзна семинарта хабаадахаар Баруун Украинын түб Львов хото эльгээгдэжэ, нилээн олон хүнүүдээр танилсагдаа hэн.

…Львов хотын зочид буудалда тогтоод, Алдар Солын гүбээ зорюута ошоо бэлэйб. Алдар Солын музейдэ орохо гэжэ дубжаан өөдэ гаража ябахадам, тон лэ буряад шэгтэй хүн доошоо буужа ябабал даа.

…Яаhан танил шарайтай хүн бэ даа гэжэ hанажа ябаад, доошоо буужа ябахадам, үнөөхи хүмни дахин урдаhаам дээшэлбэ.

- Музей хаалтатай байна гү даа? – гэжэ намhаа тэрэм асууба.

- Амаралтын үдэр гэжэ бэшээтэй байнал даа, - гэбэб.

- Тэли. Мартаад байгаалби… Энэ-тэрэ юумэ дуугаралсаhаар байтараа, тэрэм:

- Би Борсоев гээшэлби даа, - гээд, гараа үгөө hэн. Бинь мүн бэшэ аа гү гэжэ тухайлhаншье hаа, ухаа алдажа:

- Илья Бузинаевич гээшэгта? Ревомир Баярович Гармаев Танда ехэ мэндэ хүргөө hэн, - гэбэб.

- Хэр байнаб тэрэ нүхэрнай? – гээд, И.Б.Борсоев сэбэр буряадаар асууба.

- Һайн даа. «Буряад үнэнэй» редактор гэжэ мэдэхэ бэзэт даа.

- Мэдэхэ. Владимир Бузинаевичай скульптурна дүрэ асаржа ерэhэн юм. Мүнөө ошожо харая, - гээд, намайгаа дахуулаад, дүтэхэнэ байhан хүшөөдэ абаашаа бэлэй. Ямаршье урилгагүйгөөр фотограф ерээд, дүрыемнай буулгаба. Тэрэ дүрые газетэдээ барлуулhан хүм. Һонин гэхэдэ, дары түргэн фото-зурагыемнай бэлэн болгоод үгэхэдөө, фотограф мүнгэ абаагүй бэлэй.

- Байг. Мүнгэн хэрэггүй. Нютагайтнай баатар хүбүүнэй хүндэлэлдэ бэлэг болгожо абагты, - гээд, олон фото-зураг бэлэглээ hэн.

Тиигэжэ зол боложо, мухар талаангаар алдарта Геройнгоо дүүтэй танилсажа, сэсэрлиг соо удаахан хөөрэлдэжэ hуугаа бэлэйбди».

Залуу үеын уншагшадта Илья Бузинаевич Борсоев тухай нэмэжэ хэлэхэ хүсэлтэйб. Энэ хүн Буряад ороной түүхэдэ өөрын мүр сараа үлөөhэн гээшэ. И.Б.Борсоев (1911-2004) Буряад-Монголой АССР-эй гүрэнэй болон намын ажал ябуулагша, республикын түрүүшын зарлалай Верховно Соведэй Түрүүлэгшэ (1941-1946) байhан, дайнай урда тээ «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор (1940) шагнагдаhан юм. Баатар солотой дүү хүбүүн Владимир Бузинаевич Борсоевой хүдөөлүүлэгдэhэн Львов хотодо зөөгөөд, Львовой хүдөө ажахын институдай (мүнөө аграрна университет) экономическа факультедэй деканаар хүдэлhэн юм. Илья Бузинаевич 83 наhа хүрэжэ, энэ дэлхэйhээ халижа ошоо.

Цырендулма Цыреновна Сочи хотодо амаржа ерэhэн тухайгаа дурсадаг hэн. Хотын ногоон дэлгүүр дээрэ нютагай хоёр эхэнэрэй хэрэлдэhые энеэдэтэйгээр дууряажа, бидэнэртэ хөөрөө бэлэй. Ёhотой зүжэгшэн мэтээр хэрэлдэжэ байhан хоёрой абари зангые, үгэ хүүрые утаар татан, хоолойгоороо наадан дууряахадань, үнэхөөрөө, хэрэлдээн бэшэ, ямар нэгэ комическа зүжэгэй үзэгдэл мэтээр hанагдаа hэн.

1970-аад онуудай эхеэр Туркменистанай Хара-Элhэн (Кара-Кум) гэжэ нэрэтэй элhэн губи дайдада бодхоогдоhон Байрам-Али гэhэн суута амаралгын газарта эмнүүлжэ ерэhэнээ поэт шогтойхон шүлэг соо иигэжэ зураглаа hэн:

Байрам-Али

Хара-Элhэн далайн

Халуугаар жэгнэhэн дайдада

Байрам-Али яажа

Баригдаhан байгаа hэн хаб?

Султан Санджарай мавзолей –

Сүл губиин эзэн.

Монголшуудай hамна татаhан

Мундуу зузаан хана.

Шулуун ханын забhараар

Шуран сүүбэн шоно

Хүнhөө айжа, амяа

Хүлэйнгөө хурдаар абарна.

Тэнгэриин тооноhоо наран

Тэб гэжэ буушоод,

Хажуудамнай байhан шэнги,

Халуу шатаан сорьёно.

Аман хатана гамгүйгөөр,

Амаа дэбтээhэн унданшье

Хүлhэн болоод мэтэр

Хуу дэгдэшэнэ хоггүй.

Бэеымни hудаhан соогуураа

Бусалжа эхилhэн шуhан

Дундаран шэргэжэ мэнэл

Дууhашахань бэшэ юм гү?

Бөөрыем эмшэлээд, Байрам-Али,

Буряад орондом табиха гүш?

Үлэhэн шуhыемни али

Үрэбхеэд, hанаа амарха гүш? «

Танай Сибириин уларилhаа

Тад ондоохон ааб даа», -

Хонин томо папаахатай

Хоршогорхон туркмен үгэлнэ.

Ногоон хурьган сай

Ноормогүй эдеэшүүлэн уужа,

Ундаа харяан hуухадаа,

Улад зондонь баясахаш…

«Нарhатын эрьедэ тоонтомни булаатай» гэжэ шүлэг соо арадай поэт «нарата юртэмсэдэ хаанашье ябахадаа,/ Эльгэ зүрхэнэймни hудаhан бүхэндэ» тоонто нютагынь тахяатай гэжэ түүрээгээ бэлэй. Холын аянда гарахын урда тоонтоёо эрьежэ, үбдэглэн hэхэрээд, сэлмэг тэнгэри, сэнхир агаарай түлөө «нара буляалдаанай аймшагтай тэмсэлдэ» ана-мана туршалсахаяа орохын урда буурал баабайнар, хатан эжынэрhээ хүсэ шадал, харгын аза талаан гуйна:

…Аянда дахин мордохынгоо урдахана

Амаржа, эрхэлжэ, гунигаа тараахам.

Дүрөөгөө бүхэлөөд, уламаа шангадхаад,

Дүрбэн зүгэй hалхинтай урилдахам.

Наяад онуудай hүүл багта Ц.Ц.Дондогой театрай асуудалнуудые шэнжэлдэг журналистнуудай бүхэсоюзна семинарта хабаадахаяа Воронеж хото ошоhон байна. Тэндэ болоhон нэгэ мартагдашагүй ушар тухай иигэжэ дурсана: «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнда хабаадажа, ами наhаяа үгэhэн хүнүүдэй ехэ хүшөөдэ маниие абаашаа бэлэй. Геройнуудай нэрэнүүдэй дунда Бадмаев, Базаров гэжэ нэрэнүүдые обёоржо, дурасхаалыень хүндэлжэ, аман соогоо маани уншаа бэлэйб: буряадууд юм hэн гү, хальмагуудшье байжа болоо, хэншье хадаа агууехэ Эхэ оронойнгоо түлөө, арад зонойнгоо түлөө ами наhаяа үгэhэн баатарнууд ааб даа!..»

Эхэ ороноо хамгаалhан баатарнууд тухай Ц.Дондогой ехэ олон очерк, зураглалнуудые бэшэжэ, «Буряад үнэн» сониной хуудаhануудта толилуулhан байха. Дайнда унаhан хайрата абга Цыренжаб Бадмаевич Аюшеев тухай арадай поэт Цырендулма Дондогой «Банзарон» гэжэ поэмэ соо иигэжэ дурдаа бэлэй:

Альгаяа түмэртэ холоhон

Аюушын Цыренжаб абга

Аюулта дайнай эхиндэ

Алдалаа Ленинград шадар.

Балтиин далайн долгид

Балтын наяраан мэтээр

Абгын hүнэhэндэ үзэгдэнэ гээд,

Абарал асуухада ламанар

Абаралдажа болохол hэн.

Хайрата абгынгаа дурасхаалые мүнхэлэн, 1976 ондо «Сахилгаанай сахилхада» гэжэ шүлэгөө зорюулhан юм. Байгаалиин үзэгдэлые, оршон тойрониие поэдэй анхаралтай нюдэн ондоохоноор лэ харадаг байна гэжэ дахин мэдэрэе:

Сахилгаанай гэнтэ сахилхые харахадаа,

Саанань огторгойн сад-няд гэхэлээр,

Сагаан hахалтай үбгэднай хура даллан,

Самнана бэшэ аа гү гэжэ hаналайб.

Самнажа байhан сагаан hахалтай үбгэдэй дүрөөр Ц.Дондогой буряад арадай эртэ урда сагhаа шүтэдэг Дархан тэнгэринэрые зураглана гээд hанагдана. Холын элинсэгүүднай Дабан Холо тэнгэри түрүүтэй баруунай тэнгэринэртэ, мүн зүүнэй Харанга, Хара Соохор, Бүрэн, Бүрэн Соохор тэнгэринэртэ шүтэдэг байгаа (Зомонов М.Д. Бурятский шаманизм. 2008, 41 н.).

Сахилгаанай гэнтэ сахилхые харахадаа,

Саралсан дайе алдалhан дархан абгамни

Сансар тэнгэридэ гарашоод, дайнай зэбсэгээр

Салир, анзаhа хэнэ гү гэжэ hаналайб!

Дархан абгаяа тэнгэриин дархашуултай хамта дэлхэйн буу, зэбсэгые амгалан байдалай hүлдэ салир, анзаhан болгон дархалжа байhыень сахилгаан соогуур хараха гээшэ гансал ёhотой буряад поэдэй бэлиг ха юм даа.

Буряадай Уран зохёолшодой холбооной командировкоор Яхад ошожо ерэhэнээ Цырендулма Цыреновна дулааханаар дурсадаг hэн. Тэндэ Зүүн Сибириин болон Алас Дурнын уран зохёолой hайндэр болоhон юм. Яхадай Уран зохёолшодой холбоон (түрүүлэгшэнь Семён Данилов) Буряадай уран зохёолшодтой харилсаа холбоотойгоор хүдэлдэг байгаа бшуу.

1990 оной нажар Монгол туургата хүүгэдтэ зорюулжа бэшэдэг уран зохёолшодой эблэлэй ехэ hайндэр Улаан-Үдэдэ эхилээд, саашадаа Монголдо үргэлжэлhэн юм. Буряад оронhоо Цыденжап Жимбиев, Цырендулма Дондогой (Альбина басагантаяа), Рахмет Шоймарданов, Хальмаг оронhоо Николай Санджиев гээд, бусад хэдэн зон Улаан-Баатар ошоо бэлэй. Губиин Жинст хотоhоо холо бэшэ, элhэн соо саксаул модоной сагдуулхануудые hуулгаhан тухай Ц.Дондогой дурсаа hэн. Альбина саксаулханиие hуулгахадаа: «Халуунда хатангүй ургаарай», - гэhэн юм.

Эдэ дээрэ нэрлэгдэhэн зоной хэнииншье мүнөө үгы, түрэл урилжа ошонхой. Харин hуулгаhан тэрэ сагдуулхануудынь 30 гаран жэлэй туршада үндэр модод боложо ургаад, Монголой захагүй элhэн губиие шэмэглэн зогсоно гээд hанаха дуран хүрэнэ.

Туяна САМБЯЛОВА, сурбалжалагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор