​«Холын харгыда ябахадаа…»

Буряадай арадай поэт, элитэ сурбалжалагша Цырендулма ДОНДОГОЙ 1967 ондо «Буряад үнэнэй» тусхай корреспондентээр томилогдоhонhоо хойшо ото үндэhэн сониндоо ажаллаа. «Буряад үнэндэ» ажаллаха үедөө холо ойрын газар дайдаар яhала ябаhан байна.

Хари холын Германида аяншалжа ерэhэн юм. Энэ аяншалгын үедэ хэhэн замай тэмдэглэлнүүдээ түрэл сонинойнгоо нюурнуудта хэблүүлхэhээ гадна, поэт Ц.Дондогой уянгата мүрнүүдтээ мүнхэрүүлээ. 1969 ондо Буряадай номой хэблэлээр нара хараһан “Эсэгэдээ бэшэг” гэжэ ном соогоо Цырендулма Дондогой «Хадын оройнууд» гэһэн баллада оруулһан байна. Энэ зохёол ном соо онсо һуури эзэлнэ. Жанрай талаар, удхаараашье бусад зохёолнуудһаа ондоохон гээд эли мэдэрэгдэнэ.

Баллада хадаа анха түрүүн Баруун Европын поэзидэ бии болоһон түүхэтэй. Дундада зуун жэлнүүдэй үльгэр домогуудта, түүхэтэ үйлэ хэрэгүүдтэ хабаатай ямар нэгэ гайхама жэгтэй ушар тухай хөөрэһэн шүлэглэмэл зохёолые баллада гэдэг юм. Дэлхэйн поэзиин үмэнэ энэ жанрай дээжэ бүтээлнүүдые бэшэһэн зохёолшод гэхэдэ, Ф.Вийон, И.В.Гете, Ф.Шиллер, Г.Гейне, В.Жуковский, А.Пушкин, М.Лермонтов болон бусад суута поэдүүд болоно.

Немец арадай домог суута поэдүүд И.В.Гете, Ф.Шиллерэй тоонто болохо Баруун Тюрингын газар уһанда хүрэхэдөө, баянхан Буряадһаань мэндэ асарһанаа мэдүүлээд, буряад поэт хари дайдын хада уулануудай эзэдэй “хүмэдхөө буулгаһан шэнги” байхадань, “хариин эхэнэр байһандам, харилхаад, табиса эринэ гүт?” гэжэ сэхэ асууна. “Хүһөө шулуунуудынь барбайлдаһан” эндэхи хадын оройнуудтай харилсаа тогтоохын тула буряад поэт иимэ асуудалаар хөөрэлдөөгөө эхилнэ:

“Хадын оройнууд

Харанхы һүни нойрмогтой...,”

– Хаана иигэжэ оройтоод,

Хангюурдаа һэм даа Гёте?

Тюрингдэхи домог суута хада бүхэндэ хандажа, юрэ бусын жэгтэй энэ хөөрэлдөөгөө саашань үргэлжэлүүлнэ:

Кихельһан хада, шинии

Хэмхэрһэн хабсагайн хормойһоо гү?

Саһан-Толгой, шинии

Сагаан халзан оройһоо гү?

Хадын оройнууд...

“Кихельһан” гэжэ Тюрингдэхи хадын нэрэ, тэрэнэй оройдо Гетын гэрхэн байдаг гээд поэт ажаглалта соо бэшэнэ. Саһан-Толгой (ШнееКопф) Тюрингдэхи үшөө нэгэ суута хадын нэрэ. Эдэ үндэрнүүдтэ хандажа, буряад поэт сэхэ руунь шэрүүнээр асууна:

Хараал шэнгээһэн Бухенвальд

Хажуудатнай шахуу бэшэ һаал?

Хүнүүдэй шуһанһаа бухиндаад,

Хүльбэрһэн арьяатан шэнги һэн,

Хадын оройнууд!

...Шэб аняад лэ нюдэеэ,

Шэбшэдэг һэн гүт гашуугаар,

Шэхэеэ таглаад: “Бү мэдэеэ...”,

Хадын оройнууд?

Бухенвальдын шорон соо 8 жэлэй туршада 15 яhанай 280 мянган хүн хаалтада байгаа, аяар 55 мянган хүн тамын зоболон үзэжэ алуулһан, шарилынь галдагдаһан гээд үнгэрhэн түүхын баримтанууд гэршэлнэ. Тэрэнэй крематориин утаан эндэхи хадануудые орёогоод, мүнөөшье хушаһаар гү гэжэ поэт һэжэглэнэ.

Баряанда байhан олон ондоо яhанай түлөөлэгшэд, тэрэ тоодо совет сэрэгшэд нюужа тэмсэлгын эмхи байгуулаад, хэдэн жэлэй туршада буу зэбсэг аргаахан суглуулаа. Шорондо hуугшад Бухенвальдтай нэгэ холбооной Дора-Миттельбау лагерьта тоннель малтадаг байгаа. Эндэхи хада доро фашистнууд нюусаар Фау-1, Фау-2 ракетэнүүдые бүтээдэг hэн. Антифашистнуудай hаад хэһэнэй ашаар эдэ үхэлтэ ракетэнүүдэй үйлэдбэри удааруулагдаhан түүхэтэй.

1945 оной апрелиин 6-да эсэсовецүүд Бухенвальдын хэдэн мянган хаалтада hуугшадые лагерьhаа гаргаад, туужа ябаха үедөө буудажа алаhан юм. Лагерьта үлэhэн нюужа тэмсэгшэд апрелиин 8-да багахан радиостанци суглуулаад, тэрэ үедэ дүтэлhэн американ сэрэгтэ «абарыт» гэhэн дохёо эльгээбэ. Харюу абаhаар лэ, шорондо hуугшад буhалгаа эхилбэ. Лагерь дотор байhан, аранга дээрэ зогсоhон немец харуулшадые hүнөөбэ. 1945 оной апрелиин 11-дэ, 3 саг 15 минутада американ сэрэг лагериие сүлөөлөө hэн. Дайнай hүүлээр фашизмын хүн түрэлтэндэ харша аймшагта гэмтэ ябадал тухай hануулга болон үлээгдэhэн Бухенвальдын бартаа дээрэхи час энэл саг харуулжа байдаг.

Манай буряад сэрэгшэ Цырендоржо Батуев буhалгаашадай тоодо дайсадтай тэмсэhэн байна. Агын тойрогой Дульдаргын аймагай Зүдхэли тоонтодоо амиды бусаха аза талаантай байгаа. Хаалтада байhан буряад сэрэгшэ хүhөө шулуунуудынь барбайлдаhан Баруун Тюрингын хадануудые харахадаа, магад, нютагайнгаа тахилгата Баян Сагаан, Даша Норбо, Үлзытэ үндэр уула обоонуудые дурдан наманшалан, абарал эрин ябаа гү?..

Дэлхэйн ехэ дайнай дүүрэһээр хэдэн арбаад жэл үнгэрхэдэ, шэнэ үеын фашис үзэл бодол дэлгэрүүлэгшэд тархяа үргэжэ, дахин жагсажа байна гээд һанаагаа зобоһон поэт һануулна:

Хадын оройнууд,

Хандуулыт баруулжань шэхэнүүдээ:

Түгдэрнэ хүрьһэн, шоройнууд,

- Түн-түн, түн-түн гэшхэлэлдээн.

Туулга шудхуулһан бахалзуурһаань

Туулган хашхараан соностоо:

“Драй, драй!.. Гот ист унзер!

Дранг нах Остен! Остен!!!”

Хадын оройнууд...

Хадануудтай хөөрэлдөөнэйнгөө түгэсхэлдэ поэт бүхы эхэнүүдэй зүгһөө Германиин хадын эзэдтэ хандажа, дэлхэй дээрэ амгалан байдал юрөөһэн захяаень хүргэнэ:

Хадын оройнууд,

Хаалта хэрэм бологты!

Шулуулиг тархинуудаа шоройлгоод,

Шугшылдан һуухаяа болигты!

Хамаг эхэнүүдэй захяа,

Хамаг һамгадай захяа

Ханаглан зүрхэндөө тахяад,

Ханданам таанадта дахяад,

Хадын оройнууд!!!

Дайнай үедэ ара талада үдэр һүнигүй хүдэлһэн хайрата эжытэеэ сэрэгтэ ошоһон эсэгэеэ хүлеэһэнээ, дайнай һүүлээрхи хүндэ жэлнүүдые тэсэжэ гараһан, ажана амгалан байдал дахинаа байгуулһан улад зонойнгоо гайхамшаг зориг шадалые уянгата хурса мүрнүүдээр түүрээһэн элитэ сурбалжалагша, Буряадай арадай поэт Цырендулма Дондогойн шүлэгүүд, поэмэнүүд, очерк болон зураглалнууд нэгэтэшье уншаһан хүнэй сэдьхэлдэ шэнгэжэ, зоригжуулха шэдитэй, далитай бэлэй.

Туяна САМБЯЛОВА, сурбалжалагша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор

(Үргэлжэлэлынь удаадахи дугаарта).