«Алтаргана» Агада «сэсэглэнэ»

Агын Буряадай тойрогто июлиин 29-31-эй үдэрнүүдтэ найр наадан наярха. Тус хэмжээ ябуулга 2020 ондо үнгэргэгдэхэ аад, мэдээжэ шалтагаанһаа болюулагдаа һэн гээд һануулая. Һаяхана эмхидхэлгын хороон Ага тосхондо суглаа үнгэргэһэн байна. Буряад Уласһаа спортын болон залуушуулай хэрэгүүдэй талаар сайд Вячеслав Дамдинцурунов болон соёлой сайдай орлогшо Николай Емонаков гэгшэд энэ суглаанда хабаадаа. Соёлой талаар “Алтаргана” яагаад эмхидхэгдэхэб гэжэ Николай Владимирович Емонаковһаа манай сурбалжалагша һонирхобо. - Үнгэрһэн долоон хоногто “Алтаргана” гэһэн найр наада үнгэргэхэ тухай ехэ суглаан болоо. Тэндэ Эрхүү можын, Буряад Уласай болон Үбэр Байгалай хизаарай түлөөлэгшэд нюур нюураараа сугларжа, һонирхолтой хөөрэлдөө эмхидхээ. Мүн Монголой хэдэн аймагуудай болон Хитадай Үбэр Монголой түлөөлэгшэд суглаанда онлайн аргаар хабаадаа, - гэжэ абаһаар лэ соёлой сайдай орлогшо мэдүүлнэ.

Үбэр Байгалай хизаарта “Алтарганада” ехэ анхарал хандуулагдана. Эмхидхэлэй хороониие хизаарай губернатор Александр Осипов толгойлно. Тиимэһээ гурбан орлогшонорынь ехэ суглаанда ерэжэ хабаадалсаа.

Найр нааданай наярха газарнуудые өөһэдын нюдөөр ябажа хараабди. Мүн хонохо ба эдеэлхэ газарнууд бэлэн болонхой. “Алтарганые” угтахаяа байһан байра байшангууд капитальнаар заһабарилагдаа.

- Николай Владимирович, “Алтаргана” наадан заншалта ёһоороо эмхидхэгдэхэ гү, али шэнэ юумэнүүд үргэнөөр оруулагдахаар хараалагдана гү?

- “Алтаргана” хадаа хэзээб даа ганса дуунай урилдаанһаа эхи абаһан юм гэжэ булта мэдэнэбди. Жэлһээ жэлдэ һэлгэлтэнүүд наадануудта оруулагдажа, иимэ томо найр наадан болотороо хүгжөө. Тиимэһээ хэмжээ ябуулга эмхидхэдэг нютаг нуганууд өөрын онсо маяг оруулдаг заншалтай. Энэшье удаа олон һонирхолтой юумэн нэмэгдээ.

2020 ондо Олимпиин нааданууд Японой ниислэлдэ үнгэргэгдэхэ байгаад, мүнөө 2021 ондо болохонь. Эмхидхэгшэд “Токио-2020” гээшые хүсэндэнь үлөөгөө. Энээндэл адли эмхидхэгшэд шиидхэбэри абажа, “Алтаргана-2020” гээд нааданиие нэрлэнхэй. Юуб гэхэдэ, Агын Буряадай тойрогто бэлэдхэлэй ажал үнинэй үнгэргэгдэжэ эхилээ. Ехэнхи юумэнүүдээ хээд байхадань, хорилто ерээ. Харин бүхы шагналнууд, гарай бэлэгүүд бүтээгдэһэн байгаа.

Илалта туйлаһан хүн зон ямар медальнуудые, кубогуудые, шагналнуудые абахаб гэжэ эмхидхэгшэд ехэ суглаанай үедэ харуулаа. Буряад угсаатанай мэдээжэ уран гартан, дархан Жигжит Баясхаланов өөрын онсо маягаар бүхы шагналнуудые бэлдэһэн байна. Хабаадагша бүхэн тэдэниие хараһаар лэ, заал һаа шүүхэеэ оролдохо гээд һанагдана.  

Нааданай бүридэлдэ соёлой, ёһо заншалай талаар 15 урилдаан оруулагдаад байна. “Морин эрдэни” гэжэ 
нэрэтэй мориной тоног зэмсэгүүдэй болон гоёолтонуудай  шэнэ  урилдаан наадые шэмэглэхэ гээд найдагдана. Эмхидхэгшэдэй зохёоһон табан сэргэдэ морид уяатай байха. Хабаадагшад мори гоёожо, буряад  эмээл ба тоног зэмсэгүүдтэеэ мориндо үмдэхүүлхэ зорилготой. Хабаадагшад заабол буряад арадай үндэһэн хубсаһаар байха, бу ряад хэлэн дээрэ ажалаа хамгаалха ёһотой.

“Алтаргана” бүгэдэ буряад угсаатаниие, манай нютаг нугануудта ажабайдаг ондоошье яһатаниие нэгэдүүлһэн найр наадан болоно ха юм. Тиимэһээ найр нааданай үедэ ганса мүрысөөнүүд бэшэ, мүн олоной анхарал татаха бусадшье хэмжээ ябуулганууд түсэблэгдэнхэй.

“Алтарганын” найрта зорюулагдаһан табан морин хуурһаа бүридэһэн хүшөө бүгэдые нэгэдүүлхэ. Үшөө 2020 ондо хүшөө нээлгын баяр Агинское тосхондо үнгэргэгдэһэн байна. Ород гүрэндэ буряадуудай олоор ажаһуудаг табан можо, хизаарые болон нааданда хабаададаг гурбан гүрэниие энэ хүшөө харуулна гээшэ. Бүгэдэ буряадуудай урданай саг, мүнөөнэй байдал ерээдүйн ажамидаралтай хабаатай юм гэхэдэ, алдуу болохогүй. 

Бултанай дура буляаһан найр нааданай түүхэ шэнжэлхэ талаар тон ехэ ажал агынхид ябуулаа. Тэдэ томо ном хэблэжэ байна. Мүн хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ “Алтарганын” түүхэдэ зорюулагдаһан баян үзэсхэлэн табигдахаар хараалагдана.

Залуушуулай фестиваль, “Түүдэгэй хажуудахи нааданууд”, суута уран гартан Даши Намдаков болон Жигжит Баясхалановай үзэсхэлэнгүүд нааданай дэргэдэ эмхидхэгдэхэ.

- Агын тойрогойхид анха түрүүшынхиеэ “Алтарганын” һүлдэ амитаниие шэлэн абаа гэжэ дуулдаа. Энээн тухай хөөрөөд үгыт.

- Заншалта Хун шубуун һүлдэһөө гадна, бүхы айлшадые шоно угтан абаха болоо. Энээниие Агын арад зон Интернет һунгалтаар шэлэжэ абаһаниинь гайхалгүй. Юуб гэхэдэ, буряад-монголшуудай бүхы түүхэ намтарта, ёһо заншалда шоно нэрлэгдэнэ.

- Урда наадануудта Буряад Уласые ганса нэгэдэмэл команда бэшэ, мүн аймагууд түлөөлдэг һэн. Харин мүнөө оршон байдалай орёо болоод байхада, энэ гурим тэрэл зандаа үлэхэ гү?

- Энэ асуудалаар арсалдаан гараадхёо. Юуб гэхэдэ, Буряадые соёлой болон спортын ба залуушуулай хэрэгүүдэй яамануудай шэлэһэн нэгэ команда хабаадаха гү, али заншалта ёһоороо аймагууд өөр өөрын нютаг харуулха гэһэн зугаа гараа. Агынхид бүгэдэ аймагуудые угтан абахаар бэлэн байһанаа мэдүүлээ.

Ородой Холбоото Уласай нютаг оронуудһаа, хари гүрэнүүдһээ гурбаһаа олон бэшэ хабаадагшад, гүрэнэй нютаг оронуудай аймагуудһаа нэгэ-нэгэ урашуул хабаадаха эрхэтэй гэһэн шиидхэбэри абтаа.

Тиимэһээ Буряадай нэгэдэмэл команда 270-300 хүнһөө бүридхэгдэхэ гэжэ хэлэхэ байнабди. Манай улас дотор эмхидхэгдэжэ байһан шэлэн абалгын урилдаа-   нуудта шалгарһан уран гартан, дуушад, хатаршад болон бусад мэргэжэлтэд Буряадаа Агада түлөөлхэ.

- Дэлгэрэнгыгээр хөөрэжэ үгэһэндэтнай баярые хүргэнэбди. 

БАРИМТА “Алтаргана-2020” нааданай зохёохы мүрысөөнүүд:

1) «Буряад хүнэй нэгэ үдэр» - аман зохёолой бүлгэмүүдэй мүрысөөн; 
2) «Дангина» - гоо басагадай мүрысөөн;
 3) «Морин Эрдэни» - мориной тоног зэмсэгүүдэй болон гоёолтонуудай үзэсхэлэн-мүрысөөн;
 4) “Мүнөө үеын ба заншалта буряад хубсаһан” - хубсаһанай уран найруулагшадай ажалнуудай үзэсхэлэн-мүрысөөн; 
5) Арадай гар урлалай бүтээлнүүдэй үзэсхэлэн-мүрысөөн;
 6) Арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй мүрысөөн;
 7) Үльгэршэдэй, магтаал гүйсэдхэгшэдэй мүрысөөн; 
8) Оршон үеын буряад дуунай мүрысөөн;
9) Буряад шүлэгэй мүрысөөн; 
10) Богони зохёолнуудай мүрысөөн;
 11) Номой мүрысөөн; 
12) «Нангин бууса». Буряадуудай ажаhуудал зохёолгын болон ажахы эрхилэлгын эрхим жэшээнүүд; 
13) Олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдэй хоорондо мүрысөөнүүд:
а) «Алтан саг» - сурбалжалагшадай хүдэлмэринүүдэй мүрысөөн
б) Уран һайханай гэрэл зурагуудай фотоүзэсхэлэн-мүрысөөн 1
в) Теледамжуулгануудай болон фильмнүүдэй мүрысөөн. 
Тамирай мүрысөөнүүд: 
1) бүхэ барилдаан;
 2) һур харбаан;
 3) мори урилдаан; 
4) шатар;
 5) һээр шаалга;
 6) шагай наадан.