Буряад дуунай гоё гээшэнь

Үндэһэтэнэй номой санда “Сэгээн дуун” гэжэ нэрэтэй Байгалай баруун тээхи буряадуудай арадай дуун тухай зүблөөн болохонь гэжэ дуулаад, хүл хүнгэн болонхой, аргагүй шамдуухан, баяртайхан ошоо бэлэйб.

Арадай аялга дуун бидэнэй сээжэ сэдьхэл уяруулдаг, эльгэ зүрхыемнай шэмшэрүүлдэг, ухаан бодолдомнай урма зориг бадараадаг эди шэдитэй гээшэ. Энэ үдэр арадай дуунда дуратайшуул номой санда танхимаар дүүрэн сугларһан байгаа. Энэ уулзалгые Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй һүргуули, Үндэһэтэнэй номой сан найруулан зохёогоо һэн. Суута Алла Галдановна Балдаева түрүүтэй “Магтаал”, “Аза хүсэл”, “Хараасгай” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүд, Дашанима Санжиевич Дугаров (мэндэ байгаа), Лидия Даниловна Дашиева, Надежда Цыденовна Цибудеева, Буряадай Композиторнуудай холбооной түрүүлэгшэ Лариса Николаевна Санжиева, дуу, хатарай “Байгал” театрай хүтэлбэрилэгшэ Дандар Жапович Бадлуев болон бусад далайн баруун тээхи буряадуудай арадай дуунууд тухай һанамжа бодолгоёо сугларагшадта хөөрөө бэлэй. Уулзалгые “Сэгээн дуун” гэжэ нэрлэһэниинь һонин байгаа.

Эртэ урда сагһаа буряад-монголшууд айрагаа бүлэжэ, тогоогоо нэрээд, һүнэй архи буйлуулдаг байһан гээшэ. Нэрэмэл архияа хүхүүртын дээжэ, хатан харын дээжэ гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг, дээжыень орон дэлхэйдээ, обоо ууладаа, тэнгэри бурхадтаа үргэдэг заншалтай буряад-монгол арад зон гээшэбди.

Буряадууд найр нааданда, баяр баясхаланда, түрэ хуримда нэрэмэл архияа аягалдаг, ёохороо хатардаг, дуугаа дуулалдадаг заншалтай. Архиин дуунууд гэжэ нэрлэгдэһэн арадай дуунууд дабтагдашагүй өөрын өөрсэ хүгжэмтэй, аялгань угаа гоёор угалзатуулан, нугалбарилан дуулагдадаг гээшэ. Урдань “Архиин дуун” гэжэ нэрлэдэггүй байгаа гээд, Оһын аймагай Борохаал нютагай наһажаал эхэнэр Булгита Ивановна Халматова намда хэлээ һэн. “Нам дуун”, “Зугаа дуун” гээд хэлэдэг һэн гэжэ хэлэнэ һэн. “Арзын дуун”, “Арсиин дуун”, “Сархагай дуун” – элдэб вариантнууд байнал даа. “Сэгээн дуун” гэхэдээ, гүүнэй һүөөр архи нэрэдэг байгаа гү? Асуудалнууд толгойдо ороно. Арадай дуун тухай зугаа дэлгээһэн, арадай гүн сооһоо мүндэлһэн гоё дуунуудые зэдэлүүлһэн иимэ уулзалга түрүүшынхиеэ тиихэдэ би харааб. Эндэ дуулалдаһан дуунуудые шагнажа, сэдьхэлдэмни гоё болоо һэн гэжэ хэлэмээр. Һүр һүлдэ бадараама һонин, урма зориг хүгжөөһэн гоё уулзалга болоо һэн. Зүүн буряадуудай арадай дуунуудые дуулалдадаг, Буда-Ханда Дашиева, Бадма-Ханда Аюшеева, Чингис Раднаев, Алдар Дашиев гээд суута дуушаднай урданай дуунуудай аянга арад зондоо соносуулха, дэлгэрүүлхэ хэрэгтэ ехэхэн ажал хэһэн, хэжэшье байна гээшэ. Байгалай баруун тээхи буряадуудай дуунай аялга, нугалбари эхын һүнтэй бэедээ шэнгээгээгүй хүн дуулажаш шадахагүй хаш даа гэжэ би һананаб. Тойроод юун болоноб, мүнөөдэр хаана юун болооб, һонин дуулгажа, тэрэ доронь зохёогоод, хүгжэмдэ оруулаад, ханхинаса дуулалдадаг байгаа. Тэрэл дуугаа дабтаад дуулахадаа, мүлижэ үшөө гоё болгоод дуулалдаха эди шэдитэй байхань гайхамаар. Дууриин (оперын) дуушан баруун буряадуудай арадай дууе яажашье оролдоо һаа, тон тэрэ анханайнь аянга, нугалбари гаргажа, дуулажа шадахагүйл ха даа гэжэ һананаб. Энэ уулзалгада зэдэлһэн дуунуудые шагнаад, залуушуул һонирхожо болохо, һажаалдаад дуулалдажаш болохо гэжэ найдалтай “Мүнгэн тобшо” сайт дээрээ “Буряад дуунай гоё гээшэнь” гэжэ видео-бэшэлгэ табяа һэм. Шагнажа хужарлаарайгты. Дандар Бадлуев “Шаргын дуун” гэжэ нюдэндэ урин, соносоходо гоё клип найруулаад, һаяхана олоной үзэмжэдэ Интернет соо табиһан байна. Арадай аман зохёолой Буряадай түб (РЦНТ) буряад дуунуудые бэдэрдэг, суглуулдаг, дэлгэрүүлдэг юм. Залуу дуушадта мэдүүлхэ, дамжуулха шухала ажал хэрэг ябуулжа байдаг юм. 2019 ондо буряад дуунуудай концерт харуулаа һэн.

Бүгэдэ Буряадай уласхоорондын “Алтаргана” нааданай мүнөө зун Агын тойрогто болоходонь, арадай дуунуудай гоё һайханиие субад эрдэни яларуулһан мэтээр харуулха, ялалзуулха ёһотойбди. Арадай дуунууд түүхын гүн сооһоо мүндэлһэн эрдэни зэндэмэни гээшэ!