Гуурһа нэгэтэ нүхэдтөө

Дээдэ үеын бэлигтэй сурбалжалагша, Буряад Уласай Журналистнуудай холбооной Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, поэт Николай Намсараевай зохёохы дүршэлһөө олон юумэ абахаар. Суута поэт Дондок Улзытуев “Бүрин-Хаанай хормойдо” гэжэ шүлэглэмэл поэмэ-репортаж, мүн Цырен-Дулма Дондокова «Манай басаган» гэһэн уянгата мүрнүүдые болон прозаическа үгүүлэл хэрэглэжэ, урдандаа үзэгдөөгүй шэнэ түхэлэй репортаж бэшэһэн түүхэтэй гээшэ ааб даа. Энэ ушарые би “Традиционная и авторская символика в бурятской эпической поэме второй половины ХХ века» гэжэ монографи соогоо шэнжэлээ һэм. Энэ номоор һонирхоо һаа, намда хандахада болоно.

Үндэр энэ жэшээ даган, Николай Намсараев “Ошонһоо - дүлэн” гэжэ шүлэглэмэл ретрорепортаж бэшэһэн юм. Декабрист Николай Бестужев нэгэтэ хээрэ, харанхыда төөришөө гэжэ тэрэ зураглана. Гэнтэ холоһоо һүлэмхи гал ялагад гээд, Бестужев дүтэлжэ ошоно:

Галханда дүтэлжэ ошон гэһээнь –

Өөхэн дэнһээ ондоохон дүлэтэй –

Хөөргэ даража, ошоной хэбэрэгһээ

Дүлэ сорьюулһан хүүдинсэ хэбэртэй.

Ямар түлишэ хаанаһаа абаад, түмэрые иимэ уян зөөлэн болгонобши гэжэ асуухадань, дархан “энэшни шүдхэрэй шулуун, харахада хара аад, галдахада - халуун, тойроод элбэг хэбтэдэг” гэжэ харюусана. Николай Намсараев ретрорепортаж соогоо бэшэнэ:

Буряад Гефестын дүршэлые ажаглаад,

Бестужев зогсобо үшөө урматай:

“Малшан угтай ажамидарһан лэ аад,

Бодото түмэршэнэй уран гартай...

Энээхэн арадта эрдэмэй баялиг

Хадаг дээрэхэнэ бэлэглээ хада –

Шадал зэргээрээ шадабари, бэлиг

Булаг мэтээр дэлбэрхэл ха даа!”

Энэ ушарай һүүлээр зуун жэл үнгэрхэдэ, Галуута Нуурай эрьедэ ГРЭС баригдаа. Тоёоной хаяагаар туяа толороод, Гусиноозёрск шэнэхэн хотын ордон байшангуудаар зайн утаһанай жабхаланта хүгжэм хүнхинэжэ байнал гэжэ поэт түүрээнэ. Энэ зохёолыень 2013 ондо хэблэгдэһэн “Сагай сэн” гэжэ ном соо уншажа болоно.

Николай Намсараев журналистын ажалдаа зохёохы ёһоор хандадаг байгаа. Түнхэнэй Үндэһэтэнэй паркын байгуулагдаһаар 10 жэлэй ойдо зорюулагдаһан статья бэшэхэ даабари абаад, юрын мэдээсэл бэшэнгүй, өөрынгөө нүхэртэ, Латвиин арадай поэт Имант Зиедонисто хандаһан бэшэгэй маягтай статья бэлдэһэн юм. Бэшэгэйнгээ эхиндэ иимэ эпиграф табиһыень һананаб:

- Улбугай гээшэ хаана байдаг бэ?

- Уругвай Парагвай хоёрой хоорондо...

Һаяын сагта һүнэхэ хошон үгэ.

Бэшэгээ иигээд эхилнэ:

“Имант, би “Аршаан” курортдо амарнаб. Зүүн Саяанай Мундаргануудай хормойдо оршодог. Шамда, поэдтэ, эндэхи байгаалиин үзэсхэлэниие ямар үгэнүүдээр зураглахабиб даа?” Саашань Улбугай нютагай мүнөөнэй байра байдал тухай, яажа урданай буряад ёһо заншалаа һэргээжэ байһан тухай дэлгэрэнгыгээр хөөрэнэ. Тиихэдээ иимэ нэгэ һонин тодорхойлол хэрэглэнэ: Имантда хандажа, 20 жэлэй саана түрэл латыш арадайнгаа үндэһэн ажахы эрхилэлгэ, түрэл байгаалияа абархын тула оролдоһыень һануулна. Түрэл дайдынгаа үзэсхэлэн болохо дүүб мододой тоо бүридхэжэ, зуун жэлэйнь түүхые согсолон дансалһыень бэшэг соогоо һануулаа һэн. Иимэ уран арга хэрэглэһэнэйнь ашаар юрын мэдээсэл бэшэ, уран зохёол болоһониинь гайхалгүй. Энэ бэшэгынь ородоор “Виртуальное путешествие в будущее с экскурсом в прошлое» гэһэн гаршагтайгаар “Национальному парку «Тункинский» 10 лет» гэжэ ном соо «Буряад үнэн» хэблэлээр 2001 ондо гараһан юм.

Буряад элитэ сурбалжалагша, арадай поэт Галина Базаржапова текстдэ удха нэмээдэг тодорхойлол нэгэтэ бэшэ хэрэглэһэн байна. Хэдэн жэшээ хаража үзэе. “Наһанайм эгээл жаргалтай үе” гэһэн гаршагтай Арадай Хуралай депутат Бато Семёновтой хөөрэлдөөн соо хэдэн тодорхойлол оруулна. Бато Семёнов “ухаатай сэсэн хүтэлбэрилэгшэдэй ”дали доро” урган ябаха, дэмжэлгэдэнь хүртэхэ золтой байгаа хүм” гэжэ хөөрэнэ.Энэ баримтаяа саашань иигэжэ тодорхойлно: “Захааминда Михайловкын совхоз хүтэлжэ байха үедөө партиин обкомой бюро дээрэ Михайловкын һургуулиин байшан хуушараа, гурбан дабхар шэнэ һургуули барюулха хэрэгтэй гэжэ “ама гарахадам”, тэрэ үедэ Министрнүүдэй Соведэй Түрүүлэгшэ байһан Владимир Бизьяевич Саганов оройдоошье гайхангүй, үглөөдэрынь 6 сагта Михайловкада хүрэжэ ерэшоод байһан юм. Иимэ заршамтай байгаа Владимир Бизьяевич, угтамжа-хадаг хүлеэжэ байхагүй, хэрэг ёһоор ябаха”. Энэ хэрэгэй дүн - тэбхэр һайхан һургуули ербын бодоо һэн гээд саашань хэлэгдэнэ.

“Яруунынхид – “Буряад үнэндэ” гэһэн үгүүлэл соо бэлигтэй сурбалжалагша, зохёолшо Гэлэгма Бадмаева тухай хөөрэһэн юм. Хүүгэдтэ зорюулагдаһан хэдэн ном гаргуулһан гэжэ бэшэһэнэй һүүлээр, “Робинзон Крузо” оршуулһан тухайгаа хөөрэхэ дуратай бэлэй” гэжэ тодорхойлходоо, Галина Базаржапова геройнгоо намтарһаа юрэ бусын ушар тухай дуулгана:

“... - Типографида һүүлшын бадагыень эрижэ байгаа. Теэд би нарайлалгын гэртэ энэ үедэ орошооб. Гуурһа, саарһа баринхай, нарайлхые зэһэжэ байһан эхэнэрые хараад, эмшэд ехэ гайхалдаһан юм”. Энэ тодорхойлолой ашаар автор геройнгоо хүн талые, зан абариие, мэргэжэлдээ хандасые гүнзэгыгөөр уудалжа харуулаа гээд һанагдана. Журналистын өөрөө зохёожо, һанажа бэшэһэн бэшэ, харин ажабайдалай зохёоһон юрын бэшэ байдал (ородоор “нестандартная ситуация”) тухай хөөрөөнүүдые уншагшад һонирходог гэжэ би өөрөө мэдэрээ һэм.

1990-ээд онуудай хүлгөөтэй, хуймаатай жэлнүүдэй нэгэндэ олон һарын туршада салингаа абаагүй элүүрые хамгаалгын һалбариин ажалшадай ехэ үймөөн Улаан-Үдэдэ Сагаан байшанай дэргэдэ болоо һэн. Энэ үйлэ хэрэг тухай бэшэхэ даабари абаһан хадаа сугларагшадай жагсаалай эгээн урдахи зэргэдэ зогсожо байтараа, Сагаан байшанай гэшхүүр өөдэ хойноһоонь түлхюулэ түлхюулһээр, нэгэ мэдэхэдээ, үүдэндэнь тулашоод байбаб. Тиихэдэ Юрэнхылэгшэ байһан Потаповые дуудахадань, гаража ерээгүй, элүүрые хамгаалгын сайд Бальжиров зоной урда гараад, “салингаа абахат, бага сага хүлеэгыт даа” гэжэ аргадаа бэлэй.

Үдын хоол бариха саг байгаа. Сагаан байшанай столоводо эдеэ хоол асарһан машинаһаа элдэб амтатай юумэ буулгана хэбэртэй. Сагаан халат үмдэһэн эхэнэр гартаа лоток баряад, үүдэн тээшэ тэгүүлбэ. Гэшхүүр дээрэ аяар хэдэн час зогсожо даараһан, гэдэһээ үлдэһэн зоной сухалынь хүрөө һэн гү, тэрэ эхэнэрэй лотогыень шүүрэжэ абаад, саһа руу шэдэжэрхиһэн юм. Эхэнэр шурхирса бархирба. Сугларһан зон, гол түлэб эхэнэрнүүд, аягүйрхэжэ, тэрэниие һаатуулжа байгаа һэн...

Дары түргөөр репортаж бэлдэхэдээ, Сагаан байшанай гэшхүүрэй дэргэдэ саһан дээрэ хэбтэһэн амтатай бүүлхэ, халаашанууд тухай баримта текст соо оруулаад, номерто үгөө һэм. Хойто үдэрынь газетэ уншаһан танил хүн бүхэн саһан дээрэ хэбтэһэн бүүлхэнүүд тухай намһаа һуражал байгаа бэлэй. Энэмнай баһал ажабайдалай юрын бэшэ үзэгдэл, иимэ ушарта хүн яагаад бэеэ абанаб, юу хэнэб, юу хэлэнэб гэжэ бэшэхэдэ, уншагшад заатагүй һонирходог гэжэ тобшолол хээ бэлэйб.

Цырендулма Дондогой, Николай Намсараев, Булат Жанчипов уран гуурһатамнай алтан дэлхэйһээ халижа ошонхой. Эдэ үндэр бэлигтэ багшанарайнгаа, буряад журналистикада наһаяа зорюулһан бусад аха нүхэдэйнгээ – Борис Сыреновэй, Жорж Юбухаевай, Доржо Дамбаевай дурасхаалые мүнхэлжэ, уран зохёол тухайнь өөрынгөө һанамжа дамжуулһан “Түбидэ мүнхэ түрэл уянга” гэжэ номоо хэблүүлһэн байнабди. Энэ номоор һонирхобол, намда хандахада болохо.

Энэ хөөрэлдөөн уншагшадаймнай һонирхол татабал, саашань үргэлжэлүүлхэдэ яалай. “Буряад үнэн” сониной 100 жэлэй ойе угтуулан, али ондоо жэлнүүдтэ хэблэгдэһэн ялас гэмэ тодо, һонирхол үүсхэһэн статья, очерк, зураглал болон репортаж тухай редакцидамнай бэшэхые уряалнабди. Хүндэтэ уншагшадайнгаа бэшэгүүдые хүлеэнэбди.