Хохир дээрэ уналайлби...

Газар оёортой, шулуун зуухатай,

Ганса онигор сууха сонхотой

 Орбогор харахан зэмьеэ соохоно

 Оршон дэлхэйдэ түрэлэйлби.

 Хотогор үргэн Бэлшэр нютагай

Хони малай маараан соохоно

 Хонгёо шангаар сошон уйлажа,

 Хохир дээрэ уналайлби… - гэжэ поэт өөрынгөө түрэhэн гараhан тухай уянгалан бэшээ hэн.

1956 ондо Бэшүүрэй аймагай Шэбэртэ нютагта дунда hургуули дүүргээд, Москва хотын Максим Горькиин нэрэмжэтэ литературна институдта ороhон байха юм. 1961 ондо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо.

 Түрүүшын номууд.

Эдир залуу ябахадаа, Д. Улзытуев «Гуурhанай гурбан нюуса» (1957) гэжэ түрүүшынгээ ном хэблүүлээ. Үхибүүдтэ зорюулагдаhан энэ ном авторай арадай аман зохёол hайн мэдэхэ байhые гэршэлнэ. Эндэ арадай аман зохёолоор найруулагдаhан «Найматайхан Хоридой» гэжэ онтохон ороно. 1961 ондо ургажа ябаhан уран шүлэгшын хоёрдохи номынь гараба. «Ая ганга» гэжэ нэрлэгдэһэн энэ согсолборинь оролтоһоо, уянгата шүлэгүүдһээ, зургаан поэмэһээ болон түгэсхэлhөө бүридэнэ. Горькиин нэрэмжэтэ литературна дээдэ hургуулида hуража байхадаа бэшэhэн «Ая ганга» поэмэнь шүлэгшын үндэр шадабаритай болоhые, уран бэлигэйнь хурсадажа байhые эли тодоор харуулна. Д. Дамбаев «Буряад үнэн» сониндо иигэжэ бэшэhэн юм: «Автор манай поэзидэ шэнэ харгы нээжэ ябаhан хүн. Зохёол бүхэниинь үндэhэн хэлэнэймнай үнэтэ баялигые бэедээ шэнгээн абанги…».

Хонидые адуулжа ябахадаа

Д. Улзытуевай оройдоол таба наhа хүрэжэ ябахада, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн эхилээ. Амгалан балшар наhаниинь ехэл эртүүр дүүрэжэ, хонишон эхынгээ туhалагша боложо, хара багаһаа ажалай амта мэдэһэн юм. Иигэжэ бага наһанһаа хонидые адуулжа ябахадаа, орон дэлхэйн hайханиие, огторгой тэнгэриин оёоргүй сэнхирые, байгаалиин амисхалай долгитоhон зэрэлгэеэ, хонхо сэсэгэй хоншуухан хангалые үрэ зүрхэнhөө сэгнэжэ, шэртэжэ, таашаажа, унхидажа, анха түрүүнэй ашата hургуули гараhаниинь элитэ. Энээндэ гэршэ болоhон нэгэ шүлэг:

Зэрэлгээтэ талын дунда

 Өөдөө харан хэбтэхэш

Гансаарханаа мэтэ…

Бүмбэрсэгэй хүйhэн дээрэ

Шаргал наранай элшэ доро

Шагнаархажа хэбтэхэш.

Газарай дулаан хүрьhэн дээрэ

Ганса бэшэеэ мэдэрхэш.

 Зүрхэн дорош аалихан

Хэншьеб амилхадал гэхэ.

Шорой доогуур hэмээхэн

 Шоргоолзод гүйлдэхэ.

 Шэнэхэн бултайhан сэсэгүүд

Шэбир-hабир гэлдэхэ… («Хээрын сэсэгүүд») 

 Д. Улзытуев бага наhанhаа хойшо уран гартай - модо түмэр холижо байгаад, элдэб нааданхай, коньки, сана мэтые өөртөө болон нүхэдтөө дархалдаг, зурахашье дуратай байгаа. Уран шүлэгшэ буряад поэзидэ эдир залуудаа оромсоороо, абаhаар анхарагдаа бэлэй. Тэрэ хадаа уран шүлэгөөрөө хабарай амисхаал, ая гангын хангал үнэр, түрэл Шэбэртынгээ түхэл зураг асарhан, мүнхэ эрьесэ ба тэрэ үеынгөө сагай ябаса тухай буряад хүнэй даамай гүнзэгы бодолнуудые хэлэhэн байна. 

Зохёохы замай эхин.

Онсо бэлигтэй энэ поэдэй зохёохы зам урагшатай байгаа. Һургуулиин литературна кружогой гэшүүн ябаад, Д. Улзытуев республикын залуу уран зохёолшодой конференцидэ хабаадалсажа, X. Намсараевай үреэл захяа шагнаhан байна. Һургуули дүүргэhээр, номой хэблэлэй редактор болоо. Жэл хүдэлөөд, Москвагай М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта ороо. Тэндэ поэдэй оюун бэлигые ородой мэдээжэ поэт Михаил Светлов анхаржа, «Арбан табан дуун» гэжэ уянгата поэмынь Евгений Евтушенко ород хэлэндэ оршуулаа юм. Энэ поэмэ «Дружба народов» сэтгүүлдэ толилогдожо, тэрээнhээ хойшо Д. Улзытуевай шүлэгүүд «Огонёк», «Юность», «Смена», «Знамя», «Сибирские огни», «Дальний Восток», «Байгал» сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэhэн, СССР-эй болон социалис оронуудай арадуудай хэлэнүүдтэ, финн хэлэндэ оршуулагдаа hэн.

  «Гуурhанай гурбан нюуса» гэжэ hурагша ябахадаа бэшэhэн түрүүшын суглуулбариhаа наhа бараhан хойнонь гараhан «Ая гангын орон» гэжэ томо ном хүрэтэр буряад хэлэн дээрэ «Ая ганга», «Хайранга», «Һолонго», «Аадар», «Сагай сууряан», «Бүрэн-Хаанай хормойдо», «Эрьесэ», «Ехэ дабаан» гэжэ шүлэгэй суглуулбаринууд гаража, буряад поэзидэ шэнэ долги асараа бэлэй.  Арадай сэсэн мэргэн аман үгын булагhаа ундалдаг байhан энэ поэдэй мүр бүхэн тон буряад шэнжэтэй юм. Д. Улзытуевай уянгата шүлэгүүд үнэн зүрхэнhөө, арюун hанаанhаа далитай хүнгөөр бэшэгдэhэн хадаа хүнэй сэдьхэлдэ абтасатай байдаг. Поэдэй үгэ ошотой хонгёо hэн.  «Тэнгэриин зүйдэл», «Бугын эбэр», «Ехэ дабаан», мүн наhа бараhан хойнонь гараhан «Ая ганга» гэжэ номуудыень оршуулжа, орон доторнай мэдээжэ болоhон Е. Евтушенко, С. Куняев болон бусад поэдүүд Д. Улзытуевай онсо шэнжые ород хэлэн дээрэ дамжуулжа шадаа hэн. Шүлэгэйнь номууд мүншье монгол, болгар, латыш хэлэнүүд дээрэ гараhан байна.

Дуунууд соогоо мүнхэрөө

Буряад шүлэгэй заншалта хэлбэреэр бэшэгдэhэн хадаа Д. Улзытуевай шүлэгүүд бэлэхэнээр хүгжэмдэ ородог байгаа. Республикымнай композиторнууд, илангаяа Д. Аюшеев, Б. Цырендашиев, Ю. Ирдынеев поэдэй зуугаад шүлэгүүдтэ дуу бэшэhэн юм. Мүнөөшье «Гүнсэмаа», «Залуушуулай дуун», «Уянгын дуун», «Гуниг», «Нютагай шэнжэ», «Намарай дуун» болон бэшэ олон дуунуудынь зон ходо дуулажа байдаг юм.  Уран зохёолшын дууша хоолой дан эртүүр таhалдаа бэлэй. Теэд шүлэг, дууниинь хэтэдээ мүнхэ. Д. Улзытуевай зохёолнууд ямаршье хүнэй зүрхэ хүдэлгэн, сэдьхэлынь хүдэлгэжэ, уяруулжа, уян номин байдалда оруулжа шадана. Поэдэй бүхы шүлэгүүдэйнь суглуулбаринуудтай танилсаад байхадаа, гайхахаар, энээхэн богонихон наhанайнгаа болзор соо хэды hайхан мүрнүүдые арад зондоо бэлэглэжэ үрдеэ гээшэб?

 Поэзинь дабташагүй.

Буряад хэлэнэйнгээ ямаршье бодол гаргажа, сэдьхэлэй ямаршье байдалые харуулжа шадаха аргатай, баян, нугархай байhые шүлэг, зохёол бүхэнөөрөө гэршэлэн баталhан поэт оньhон үгэ, үреэл, магтаал, үльгэр туужаhаа үндэhэтэй хэлэнэйнгээ арга боломжые бүри саашань үргэдхэн, хүгжөөлсэhэн габьяатай. Тиихэдэ зүүн зүгэй арадуудай гүн сэсэн, нарин, уран уряалай маяг хэлбэриие Европын шүлэглэлэй дэлисэтэй ниилүүлэн холбожо, шэнэ түхэл шэнжэ олохоёо бэдэрдэг hэн, олодогшье hэн. Тиимэhээ Д. Улзытуевай поэзи дабташагүй гоё, сэдьхэл уяруулма, уян тодо.

 Д. Улзытуевай поэзиин сэдэбүүдые нэрлэбэл, үргэн баян Эхэ ороноо, түрэhэн нютаг Шэбэртэеэ, Байгал далайнгаа тунгалаг hайханиие, ая гангын хангалтама hайхан абари зан, ажал хэрэгынь, инаг дуранай арюун сэбэр мэдэрэлые магтан дуулаhан, гүнзэгы гүн ухаанай удхатай байдаг. Холын түүхэтэй буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ, зүүн зүгэй оронуудай (Энэдхэг, Түбэд, Монгол, Хитад) заншалнуудай, соёлой, хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлhэн байха юм. Д. Улзытуевай уран hайханай юртэмсэтэй танилсахада, иимэ ажаглалтануудые хэхээр байдаг: шүлэгүүдынь хүнэй сэдьхэл, мэдэрэл харуулhан, хүнэй зосоохи элдэб хүймөө, доhолгоо гайхалтай олон янзын үнгэ шэрэтэй, баян хэлбэри маягтай, уран хурса удхатай.

Ном бүхэндэнь «Буряад аялгаар» гэhэн гаршагтай шүлэгэй баглаанууд байдаг. Тэдэнь арадай дуунуудай үгэнүүдые hажаама гү, али дабтажа бэшэhэн бэшэ, харин тэдэнэй гүнзэгы аялга, найруулгын үндэhөөр бэшэгдэhэн ошо удхатай шүлэгүүд юм. Жэшээлхэдэ, «Эрьесэ» гэhэн ном соонь арадай дуунай аялгаар бэшэгдэhэн «Захяа» гэжэ гуниглал тухай хэдэн бадагууд бии. Эдээн соогоо арадай дуунуудай юрын найруулга хэрэглэжэ, поэт гунигта мэдэрэлээ мэдүүлнэ.

Хадын саhанай хайлаха сагта

Хайлгана шубуун уйлахал,

 Хайлгана шубуунай уйлаха үедэ

Хайрата намаяа hанаарай…

Лариса ХАЛХАРОВА, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат, БГУ-гай доцент

(Үргэлжэлэлынь хожом гараха)