Иимэ зохёолнууд мүнхэ

Галина Базаржапова (Дашеева) – манай Буряадай бэлиг ехэтэй поэт. Мүнөө маанадай урда прозаик нюураараа: теэд энэ манай нүхэрнай арад зондоо нэн түрүүн журналист гээшэб гэжэ харуулһан, алдаршаһан юм. Залуухан басаган «Буряад үнэндэ» ажаллахаяа ерээд (тиихэдэ энэ манай анхандаа бии болоһон, буряадуудай энэ дэлхэй дээрэ олон тоото арад зоной дунда агууехэ гүрэн түрын харьяатан гээшэбди гэжэ өөһэдыгөө үндэр дээрэ тогтооһон хэблэл болоһон сониндо мэргэжэл ехэтэй ахатанай бүри үхибүүн шахуу үриеэ үргэжэ абадаг сагта), мүнөө болотор хурса гуурһаяа толотуулжа ябана гээшэ. Галина Хандуевнагай рассказууд хэзээдэшье сэдьхэл дайрадаг аад, мүнөө энэ согсологдоһон ном соо үшөөшье гайхамшагтай. Энэ ном Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай нэгэ үнэн болоһон ушар тухай мартагдашагүй домог болон монгол туургата зоной алдар соло болохо зохёолоор нэрлэгдэнэ. Энэ ном «Зээрдэ хүлэгэй» соло болоно. «Зерда» гэһэн энэ богонихон рассказ (минии һанахада, уран зохёолой туужалалгын хэбэр янзаар-жанраар үгүүлэл гэхэдэ таараха гэжэ һанагдана) манай монгол уг зоной үльгэр домогой үндэр хэмжээндэ дүтэлжэ, буряад-монгол уран зохёолой алтан жасада ороно. Иимэл зохёолнууд мүнхэ!

Энэ ном соо баһал эрдэмтэн, элитэ ехэ эрдэмтэн, монгол-түүрэг хэлэ бэшэгэй шэнжэлэлгэдэ өөрынгөө хубита оруулһан Улзы-Жаргал Шойбонович Дондуковой дурсалгаар толилогдоһон зохёол байна. Би Улзы-Жаргал Шойбоновичые дүтэ мэдэдэг, нүхэсэһэн хүмби. Дайнай үедэ табан орденоор шагнагдаһан эрэлхэг баатар бэлэй. Энэ нүхэрни үнэхөөрөө агта мориной аяг зан ойлгохоһоо гадна амитан бүхэнэй алтан дэлхэй дээрэ өөрын шэнжэ шанар (хүн мэтээр, магад, хүнһөөшье дээгүүр бурханай табисуураар гүйсэд дүүрэн бүтээжэ ябаһаниие) ойлгоод ябаһан гэжэ этигэнэб. Баруун-Хойто зүгэй фронтын ветерануудай уулзалга дээрэ 1986 ондо Урда Украинада Советскэ Союзай Герой Жамбал Тулаевай хүбүүдээр, наһанайнь нүхэртэй, Буряадай арадай поэт Шагдар Байминовтай, би өөрынгөө нүхэр Лариса Гармаевнатай урилгаар ошоһомби. Энэ фронт Ленинградайшье, Москвагайшье халхабша болоһон юм. Ой модон, намагуудһаа боложо, манайхидай дайлалдахада, тон хүндэ хүшэр байгаа. Буу зэбсэг, дари болон хоолоор хангалта ехэнхидээ тулгардашадаг һэн.

«Монгол моридой хүшээр бидэ хэдэн һара ами зуугаа һэмди», - гэжэ Тулаевтай хамта ябаһан сэрэгшэд хөөрөө һэн (Хоерынь генералнууд бэлэй). «Монгол морид шабар шабха, бузар буртагые гаталхадаа гайхалтай һэн, - гэжэ хөөрэһэниинь мартагдашагүй. - Бута дээгүүр дамжаад ябашаха, модоной мүшэрөөр хоолложо шададаг, шархатаһан болбол, нохой мэтээр өөрыгөө долёожо аргалдаг һэн...».

 Фронт дээрэ ябажа гараад, Буряадтаа өөрынгөө арга шадалаар бусаһан морин тухай Дайнай болон Ажалай Герой, уран зохёолшо Цокто Номтоевой «Шагжын хула» гэжэ зохёол мэдэнэбди. 1970-аад онуудта Британиин мэдээжэ зохёолшо Вьетнамда эльгээгдэһэн монгол мориной орон нютагтаа хулжажа ерэһэн тухай бэшээ һэн. Энэ ном соо ороһон «Сосор Хээрэ» гэһэн рассказ баһал хүнэй сэдьхэл уяруулна. Юрэдөө, «Агуу Илалтын хүндэлэлдэ» гэһэн ниитэ гаршаг доро согсологдоһон рассказууд үндэр хэмжээндэ бэшэгдээ гэжэ тэмдэглэе... «Американ Бадма» рассказай үнэн үндэһыень би Түнхэн нютагтаа зоной хөөрөөнүүд сооһоо дуулаһан байхаб. Харин «Хальмаг аялгатай» баһал хоердохиёо ушарбаб. Энэ рассказ соохи ушар баһал бодото байдалһаа абтаһан – тиимэл һэн хойноо сэдьхэл уяруулна: 1974 ондо Буряадай бэлигтэ поэдүүд Георгий Дашабылов Анатолий Щитов хоёртой Москва шадарай Уран зохёолшодой байшанда ажаллаха хубитай һэмби. Тиихэдээ Хальмагай мэдээжэ поэт Егор Буджаловтай дүтэ танилсаа, нүхэсөө һэмди. Егор маанадые ехэтэ хүндэлдэг бэлэй, юуб гэхэдэ, 1944 ондо хальмагуудай сүлэлгэндэ Агын Хара-Шэбэр нютагта олон жэл байгаа. Нютагай ударидагша Социалис Ажалай баатар, СССР-эй Верховно Соведэй Старейшина болотороо ургаһан Мажиевые бүри бурхан мэтээр һанагша һэн. Егор Буджаловай эсэгынь хуби заяан энэ рассказ соо хэлэгдэһэн хүнэй хуби заяантай адли. Минии һанахада, энэ хадаа жэлнүүдэй үнгэрхэдэ, арад соо домог болон үлэшэһэн ха...

Согсолбори соо ороһон «Монгол түрын түүхын сууряан» гэһэн хэһэг уран зохёолшын публицис-шэнжэлхы шадабариие гэршэлээ һаань, «Байгал[1]минии гайхал» ниитэ гаршаг соо оршуулагшын, ирагуу найруулагшын бата һайхан мүрнүүдые олонобди. Харин Галина Базаржапова онтохо бэшэхэ гуурһатай ха юм гэжэ анха түрүүшынхиеэ ойлгожо, үнэн зүрхэнһөө баясабаб. «Буряад үнэнэй» 100 жэлдэ зорюулагдаһан зохёолнууд намайе ажабайдалаймни үнгэрһэн үенүүдтэ абаашахадаа, уярха газартань уяржа, «Буряад үнэнэй» шогуудые» энеэжэ һуужа уншаба гээшэб. Эгээл ехэ баярни эндэ юун болооб гэхэдэ, Галина Хандуевнагай гайхалтай бэлигые дахин мэдэрбэб: иимэ зохёолнуудые бүтээдэг уран зохёолшонтой хадаа буряад араднай – мүнхэ, буурашагүй буянтай гэжэ ойлгон сэгнэхэдээ, энэ бултанаймнай жаргал гэжэ баталбаб!

 Ардан АНГАРХАЕВ, Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор