ДУУЛАХА ДУРАН ЕХЭДЭЭД

Эрдэни, та өөрыгөө буряадби гэжэ хэлэдэг гээшэт. Юундэ?

Эжымни угаараа Агын Могойтын аймагай Сагаан Уула нютагай. Абамни угаараа барга. Тиимэһээ Баргажанай Баянголойшье байжа магадби (эльгээ хатана). Шуһа мяхаараа буряад хүн гээшэб даа. Монголой Улаан-Баатар хотодо түрэһэмби. Гэртээ 4 үхибүүдэй эгээн одхониинь болоноб. Багадаа яһала эрхэ, тоомгүй хүбүүн байгаа һэм даа. Би мүнөө 60 наһатай болобоб, эжымни мэндэ байгаа һаа, 90 хүрэхэ һэн.

Дуу дуулаха бэлигтнай хаанаһааб?

Эжымни һайханаар дууладаг байгаа. Абамни бүтүү, номгон хүн һэн. Би эжыгээ һажаажа, дуулаха бэлигыень абааб гэжэ һанагшаб. Хараад үзэхэдэ, Агын буряадуудай олонхинь дууладаг гээшэ ааб даа.

Һургуули һудараа Улаан-Баатартаа дүүргээд, сэрэгэй алба баһал Монголдоо гараа һэнта гэжэ мэдэхэб. Хүгжэмэй һургуули юундэ дүүргээгүйбта?

Хүгжэмэй һургуулида һуража байтараа болёоб. Ямар ушарһааб гэжэ мүнөө мартаадшье байнаб. Һураха дурамни үгы байжа болоо... Ятага дээрэ наадаха класста һуража байгааб. Дуу дуулаха дурамни диилэжэ, хүгжэмтэ зэмсэг дээрэ наадахаяа болиһон байжа болооб.

Буряад орон руу хэзээ ерээбта?

Үшөө һургуулиин байхаһаа эжыгээ буряад хүн гэжэ мэдэһээр, Буряад тээшэ зүрхэ сэдьхэлээрээ таталдадаг болоод байгааб. Тэрээндээ өөрөөшье гайхадагби. Тиин тэрэ хүсэл эрмэлзэлээ 1990 ондо бэелүүлээб. Зэдын аймагай Желтурагай хилэ гаталдаг газараар хүгжэм наададаг хүбүүдээр ерээ һэм. Зэдын аймагай соёлой таһагта ошожо, ажалда орооб. Методистаар, һүүлээрнь ятага дээрэ наададаг хүгжэмшэнөөр хүдэлөөб. Ятага дээрэ һуража байһан мэдэсэмни хэрэгтэй болошоо бэлэй. Гурбан жэл шахуу тэндэ ажаллаад байтараа, 1993 ондо Хэжэнгын тала зөөжэ ерээб. Буряадтаа мэдээжэ “Үетэн” бүлгэмдэ дуушанаар ажалда ороо бэлэйб. Тэндэһээл дуушанай харгымни эхилээ гэжэ хэлэмээр байна. Хажуудамни олон һайн зон тойроод байгаа. Тэрэ үедэ сугтаа ажаллаһан зондоо ехэ баярые хүргэхэ байнам. Ондоо гүрэнһөө ерээд, ород хэлэ муугаар мэдэхэ, танил тала үсөөнтэй байгаа гүб даа. Мүнөө танилнууд гэжэ үй түмэн. Хаанашье ябахадам, мэндэшэлсэдэг болонхой.

Хэзээ Улаан-Үдэ ерээбта?

Таба-зургаан жэлдэ “Үетэнтэй” ажаллааб. 1998 ондо Буряадай ниислэл хото зөөжэ ерээб. Хүшэр сагууд байгаа - зэрэлгээтэ 1990- ээд онууд гээшые ёһотоор мэдэжэ гараабди. Бүхы юумэн хомор - тамхи-архи, эдеэ хоол, хубсаһа хунар... Тэрэ саг минии хубида ехэ хүшэр байгаа гэжэ һанагшаб. Теэд мүнөө эрьелдээд харахада, аймшагтай юумэн үгы шэнги, сэдьхэлдэ дулааханаар һанагдаһаар лэ. Дуугаа дуулаад ябаабди. Улаан-Үдэ ерээд байхадамни, Баир Дышенов хүүхэлдэйн “Үльгэр” театрта хүгжэмэй оператораар оруулһан байгаа. Теэд ажалынь ород хэлэн дээрэ байхадань, ядалдаад болёо һэмби. Тэрэнэй һүүлээр Валентина Шагжиевна Цыренова Евдокия Будожаповна Раднаева хоёр эхэнэр намайе татажа, наһанаймни харгыда түлхисэ үгэһэн. Тиихэ сагта ехэ хатуу - мүнгэ алтагүй, ажалгүй байгдаал даа. Эдэ зоноо сэдьхэл соогоо ходо һанажа, баярлажа, доро дохин ябадагби.

Түрүүшын тоглолтотнай хэзээ үнгэрһэн байнаб?

Түрүүшымни тоглолто холын 1998 оной апрелиин 10-да оперо болон баледэй театрта үнгэрһэн. Буряадай телевиденидэ тэрэ сагта ажаллажа байгаа Норжима Цыбикова, Жанна Дымчикова, Елена Ширибон гэгшэд минии продюсернууд боложо, концерт эмхидхэжэ үгэһэн. Минии уялга - тайзан дээрэ гараад дуулаха байгаа. Дуулааб. Зон ехэ баяртай байгаа. Түрүүшын юумэ хүн мартадаггүй ха юм. Тэрэ концерт наһандааш мартахагүйб. 1998 ондо “Мүнхэ дуран” гэжэ альбом гэхэ юм гү, кассетэ дээрэ дуунуудай суглуулбари гараа бэлэй. Аранжировкыень Виктор Малдаев хэжэ үгөө. “Мүнхэ дуран” гэһэн дуун яһала суутай болоо һэн. Мүнөөш болотор дуулажа ябадаг. “Сагаан дали”, “Ши наһанайм талаанши”, “Найдал” болон бусад дуунуудни кассетэнүүд дээрэ ниитэлүүлэгдэһэн юм.

Бэлигтэй бэрхэ дууладаг дуушадта хүгжэм, дуу зохёогшод зорюута хоолойдонь тааруулһан дуу бэшэдэг гээшэ. Танда тиимэ зон бии гээшэ гү?

Үгы. Гэбэшье Владислав Түгдэмэй нэгэ дуу намда зорюута бэшээ һэн. “Хурамхаамни” гэжэ нэрэтэй. Хүгжэмыень залуу хүгжэмшэн Владимир Каширный зохёоһон юм. Тэрэ дуу Буряадай арадай артист Максим Раднаев оркестртэй дуулаһан - мүнөө Хурамхаанай аймагай гимн гээд хэлэгдэдэг. Би тэрэ дуу тон түрүүн дуулаа һэмби.

Та өөрөө дуунуудые бэшэдэг гүт?

Минии хүгжэм бэшэһэн хэдэн дуунууд бии. Агын тойрогой багша Буда-Ханда Жигмитовна гурбан дуунай шүлэгүүдые бэшээд эльгээһэн байгаа. Тэрээндэнь би хүгжэмыень тааруулан зохёогоо бэлэйб. Нэгыень басагамни аранжировко хээд, залуушуулай маягаар дуулана. Гунга Гомбоевич Чимитовэй “Инагай уг”, “Инагтаа”, “Тэнгэриин хүүгэдүүд” гэһэн дуунуудта хүгжэмлэһэн түүхэтэйб.

Ябагдаагүй нютаг Буряадта үлэнхэй гү?

Ябагдаагүй нютагууд үсөөн. Агын болон Усть-Ордын тойрогуудай нютагуудаар нилээн аяншалһан байхаб. Агын үргэн талаар ябагдаа даа. Тэрээгүүр олон нүхэдтэйб. Хабаровскда, Саха Яхадта, Сахалинда олон буряадууд ажаһуудаг гэжэ мэдээжэ. Тиишээ урилгаар хэды дахин ошожо дуулаһан байнаб. Нэгэ углууһаа нүгөө углуу ошожо, тараһан буряад зоноо дуугаараа баярлуулжа ябаһан хүн гээшэб. Ахын аймагай Алаг Шулуун нютаг дуушад ошодоггүй. Би тиишээ тракторта һуужа, уһа гаталжа, һүүлээрнь хоёр УАЗ-та һуужа ошоо бэлэйб. Харгыдамнай эгсэ хадаһаа шулуун хэмхэрэн унаад, харгы хаагаад байгаа, машинануудайнгаа гарахаар харгы сэбэрлэжэ гарагша бэлэйбди.

Та ямар гүрэнэй эрхэтэн гээшэбта?

Нёдондо август һара соо Росси гүрэнэй эрхэтэн болооб. Мүнөө һаяхана, хэдэн үдэрэй саана хари гүрэн гараха паспорт абааб. Монголоо үнинэй ошоогүйб.

Цэрэнлхам басагантнай абаяа һажаажа дууладаг гээшэ.

Басагамни дууладаг. Тэрээндэнь баяртай байдагби. Миниингээ хэжэ ябаһан ажал үргэлжэлүүлжэ байна. Джаз маягаар дууладаг. Улаан-Үдын хүгжэмэй колледж дүүргээд, Монголой соёл урлалай дээдэ һургуулиин эстрадын дуушанай таһаг дүүргэжэ ерэһэн. Балхажавай дуушадай томо тэмсээндэ хабаадалсаһан. 700 гаран хабаадагшадай дундаһаа финалда гаража, 20 эрхимүүдэй тоодо ороо. Тэндэ шүүжэ гарахань гайтай даа. Урагшатай ябанал даа. Хүбүүмни Улаан-Баатарта байдаг.

60 наһанай дабаанда гараад байхадаа, зохёохы ажалайнгаа дүн табяад үгыт.

50 наһатай болоходо, ажабайдал һая эхилбэ гэжэ байгаад хэлэдэг һаань, би 60 хүрэжэ, үшөө залуу ябанаб гэхэ байнаб. Урдамни түсэбүүд олон - шэнэ дуунуудые шагнагшад хүлеэн байна гэжэ найданаб. Тоглолто хэхэ гэжэ һанаан байна. Амиды мэндэ, элүүр энхэ байбал, үшөө дабаануудые дабамаар байна даа.

Зай, амжалта хүсэнэб, һарбайһанаа абажа ябахатнай болтогой! Үнэн сэхэ харюусаһандатнай баярлааб.

PS: Буряадуудай ажаһуудаг олон можо хизаарнуудаар Эрдэни Батсух тусхайтаар уригдажа, баярай хэмжээ ябуулгануудта хабаададаг байһаниинь һайшаалтай. Буряад Уласай эгээн холын нютагуудаар ябажа, концертнүүдые табиһаншье. Би Эрдэни Батсухтай 2000 онуудай эхеэр танилсаа һэмди. Тиихэдэ Эрдэни мэдээжэ дуушан болонхой, зоной дунда хүндэтэй ямбатай болоод ябаа бэлэй. 2007 онһоо эндэ тэндэ түрэ найр, арюулган милан, тэбхэр түхэреэн жэлнүүдые хүтэлдэг боложо эхилһээр лэ, Эрдэни Батсухтай дүтөөр танилсааб. “Ямар дуушадые шагнахаяа һананабта?” – гэжэ асуухадамни, тон түрүүн Эрдэни Батсух гээд хэлээд байха. Гайхалтайнь гэхэдэ, 4-5 дуу дуулуулха һанаатай байгша бэлэй. Эстрадын одон дуу дуулахадаа, яһала ехэ мүнгэ эрихэл даа гэжэ түрүүшээр һанадаг һэм. Харин Эрдэни ахай зоной байдал ойлгодог хүн байшоо.