​Алдар Дамдинов: «Багшанартаа баяртайб!»

Алдар Валерьевич ДАМДИНОВ федеральна хэмжээндэ хүдэлжэ, нилээд ехэ дүршэлтэй болоо. Тэрээн тухайгаа, мүн хэжэ байhан ажалайнгаа дүнгүүдтэй танилсуулхыень Гүрэнэй Дүүмын hунгамалда хандабабди.

- Сайн байна, Алдар Валерьевич! 2016 онhоо Гүрэнэй Дүүмэдэ Буряад Уласаа түлөөлжэ эхилээт. Түрүүшын үдэр руутнай бусая.

- Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай сайдаар олон жэлэй туршада хүдэлөөшье һаа, Ородой Холбоото Уласай Гүрэнэй Дүүмын байшан руу орожо үзөөдүй байһамби. Албанай хэрэгээр Москва хото ерэхэдээшье, Засагай газараар ябагша hэм. Илангаяа Федерациин Зүблэлдэ оло дахин суглаа хуралда хабаадаһан байгааб. Тиимэһээ түрүүшын үдэр шэнэ ажалда гарахадаа, бүхы юумэн һонирхолтой байһаниинь мэдээжэ. Аһан түрүүн тэндэ суг хамта хүдэлдэг зонтой танилсажа, ондоо можо нютагуудай һунгамалнуудтай харилсажа, нүхэсэжэ эхилээ һэмби. Минии Буряад Уласайнгаа һунгамал боложо ошоходо, тэндэ арба гаран жэлэй туршада нютаг можоёо түлөөлжэ ябаһан дүй дүршэлтэй зон олон байгаа ааб даа. Тэдээнтэеэ хөөрэлдэжэ харилсажа, хуули зохёолгын ажалда шурган ороо бэлэйб.

- Гүрэнэй Дүүмын депутат болохын тулада hунгалтада оролсохо гэжэ өөрөө шиидээ һэн гүт?

- Мүнөө энээн тухай хөөрэжэ байхада бэлэн ааб даа. Нэгэ багахан нюусаяа хөөрэһүү. Тэрэ сагта нэгэ доро гэхээр намда хэдэн дурадхалнууд ороһон юм. Ородой Холбоото Уласай Гэгээрэлэй яаманай департаментын даргын тушаал намда дурадхагдаа. Тиигээд лэ Москва хото зөөхэ тухай бодомжолжо байхадам, Буряад Уласаймнай Толгойлогшо Вячеслав Наговицын һунгалтада хабаадахыем дурадхаа һэн. Һайнаар бодожо үзөөд, һунгалтада амжалтатайгаар хабаадаад, Гүрэнэй Дүүмын һунгамал болооб. Нютагаархидай, багшанарай минии түлөө дуугаа үгэһэнэйнь ашаар түрүүлээ һэмби. Мүнөөшье тэдэнэйнгээ аша туһада баярлажа, талархалаа мэдүүлжэ байдагби.

- Депутадай ажал юрын зоной ажабайдалай шанар һайжаруулха, дээшэлүүлхэ зорилготой ха юм даа. Буряадай ажаһуугшадай түлөө юун хэгдээд байнаб?

- Би Буряад Уласайнгаа болбосорол түлөөлжэ байһан хадаа энээнтэй холбоотой асуудалнуудые шиидхэхэ гол зорилготойб. Нэн түрүүн Буряадайнгаа һургуулинуудта гурбадахи халааниие усадхаха гэжэ оролдоноб. Өөһэдөө һанаад үзэгты, гурбадахи халаанда һурадаг хүүгэд һүүлшынгээ хэшээлһээ гарахадань, газаамнай харанхы, боро хараан болошонхой байдаг ха юм.

Хоёрдохи шухала хэрэгнай - 3-7 наһанай хүүгэдые бултыень сэсэрлигээр хангажа, һургуулиин урдахи болбосорол хүсэд дүүрэн үгэхэ ёһотойбди. Энэ болбол манай хамтын хүсөөр хэжэ байһан ехэ ябуулга болоно. Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Самбуевич Цыденовтэ, энэ хэрэгтэ оролдожо байһан манай яамануудай мэргэжэлтэдтэ баяраа мэдүүлнэб.

Сэхыень хэлэхэдэ, сэсэрлигэй ээлжээ усадхаха тухай оло дахин хэлсэгдэһэн, гүрэнэй һан жасашье баталха үедөө энээн тухай хэдэн дахин үгэ абажа, элидхэл хэһэмби. Анхан энэ хэрэгтэ һомологдоһон мүнгэн можо нютагуудай дунда үхибүүдэй тоогоор хубаажархидаг байһан юм. Энэнь огто буруу. Сэсэрлигэй ээлжээ усадханхай можонууд маанадтал адли мүнгэ абажа байһан юм. Энээндэ анхаралаа хандуулха хэрэгтэй гэжэ гүрэн түрынгөө хүтэлбэрилэгшэдтэ хандаабди. Гэхэтэй хамта, һургуулиин гурбадахи халаан усадхаха хэрэгтэ шэглүүлэгдэһэн мүнгэн можо нютагуудай дунда баһал иимэ аргаар хубаагдажа байһан. Энэ мэтыень бултанда ойлгуулжа, мүнөө ондоо аргаар энэ мүнгэн хубаагдадаг болонхой. Нэн түрүүн һургуули болон сэсэрлигүүд дуталдаһан, энэ бэрхэшээл тон хурсаар табигдаһан можонуудта эгээл түрүүн туһаламжа үзүүлэгдэдэг болонхой. Жэшээлхэдэ, ерэхэ хоёр жэлэй туршада Буряад Уласай һургуулинуудай гурбадахи халаан усадхаха хэрэгтэ 1 миллиард түхэриг һомологдохонь. Энэ хадаа манай Буряад Уласай Засагай газарай, Арадай Хуралай хэһэн ажалайнь габьяа болоно. Минии оруулһан хубита баһал байхал даа.

- Холоhоо болбосорол гуримшуулһан шэнэ хуули тухай хөөрэжэ үгыт?

- Тобшохоноор хэлэбэл, тахал үбшэнэй һүжэрхэ үедэ холоһоо һуралсал зүбөөр эмхидхэхэ тухай хуули болоно. Энэ арга хододоо хэрэглэгдэжэ байхагүй. Энэ үбшэнэй дүүрэхэдэ, һурагшаднай заншалта ёһоороо һургуулидаа ошожо, һуралсалаа үргэлжэлүүлхэ. Гансал мүнөө тохёолдоһон байдалһаа боложо, энэ хуули зохёогдоһон юм. Гол түлэб хүүгэдэй элүүр мэндые хамгаалхын тулада иимэ ябуулга хэгдэһэн. Һургуулиин наһанай үхибүүд өөһэдөө ехээр үбдөөшьегүй һаа, энэ үбшэ улам ехээр тараажа болохо юм.

- Алдар Валерьевич, Гүрэнэй Дүүмэдэ хүдэлжэ байхадаа, олон эрдэмтэдээр, дээдын мэргэжэлтэй зоноор харилсажа, хөөрэлдэжэ байнат. Ерээдүйдэ ямар мэргэжэлтэй зон ехэ эрилтэтэй болохоб? Һургуулияа дүүргэжэ ябаһан эдиршүүлдэ болон тэдэнэй гэртэхиндэ танай һанамжа һонирхолтой байха.

- Эрдэм ухаанай болон дээдэ һургуулиин яаман жэл бүри тон хэрэгтэй боложо байһан мэргэжэлнүүдые хэблэдэг. Һаяын сагта ямар мэргэжэлнүүд эрилтэтэй байхаб, ямарынь үгы болохо тухай мэдээнүүд тэндэ ниитэлүүлэгдэдэг юм. Тэрэнэй ёһоор таксиин жолоошод, дэлгүүрэй наймаашадай мэргэжэл ерэхэ арбан жэлэй туршада үгы болохоор хараалагдана. Мүнөөшье олон зон онлайн аргаар эдеэ хоолоо, ондоошье эд бараагаа худалдажа абана гээшэ. Энэмнай саг үеын эрилтэ ха юм даа.

Минии һанахада, ерээдүй сагта биоинженернүүд, үндэр мэргэжэлтэй эмшэд тон хэрэгтэй байха. Юундэб гэхэдэ, ерээдүй сагай мэргэжэл хими, физикэ, биологиин эрдэмтэй болон мүнөө үеын мэдээсэлэй технологинуудтай холбоотой байха юм. Ондоогоор хэлэбэл, янза бүриин эрдэм шэнжэлэлгын уулзуур дээрэ байха зэргэтэй. Оршон тойронхи байдалнай түргэн хубилна. Тиимэһээ һургуулияа дүүргэжэ, мэргэжэлээ шэлэжэ байһан хүүгэдтэ Ородой Холбоото Уласай эрхим дээдэ һургуулинуудай веб-сайтнуудые хаража, үзэжэ байхынь дурадханаб. Жэшээлхэдэ, Москва хотын Экономикын дээдэ һургуулиин сайт орожо харахадаа, олон юумэ мэдэхэ болохот. Эндэ үнэхөөрөөшье һонирхолтой мэргэжэлнүүд байдаг юм. Уласаймнай дээдэ һургуулинууд ямар мэргэжэлнүүд хэрэгтэй болохо тухай саг үргэлжэ шэнжэлжэ байдаг.

Һаяхана би Экономикын дээдэ һургуулиин (Высшая школа экономики) ректортэй уулзажа хөөрэлдэһэн байнаб. Манай һургуулида шэб шэнэ мэргэжэл бии болобо гэжэ хөөрөө һэн. Энэ хадаа Интернет шугамда хүн зоной хубиин мэдээ хамгаалха мэргэжэл болоно. Мүнөө сагта манай дансануудай ехэнхи хубинь саарһан дээрэ бэшэ, харин Интернет соо оруулагданхай ха юм. Тиимэһээ эдэ мэдээнүүдые аршалха, хулгайшадһаа хамгаалжа шадаха мэргэжэлтэд хэрэгтэй болоно. Ганса программануудые зохёохо, бэшэхэһээ гадна, эдэ мэргэжэлтэдые бүхы ниигэмэй хүгжэлтэдэ нүлөөлжэ шадаха экосистемэнүүдые зохёожо һургана. Энэ хадаа һаяын сагта улам хүгжэхэ һалбари.

Гэхэ зуура, заншалта байһан мэргэжэлнүүдээ шэлэхэдэ болохо. Ямаршье сагта эмшэд, багшанар, хүдөө ажахын болон бусад үйлэдбэриин мэргэжэлтэд хэрэгтэй байха гэжэ һананаб. Эдэ мэргэжэлнүүд хайшаашье үгы болохогүй. Би өөрөө багша хүн хадаа багшын мэргэжэл суурхуулжал, хөөрэжэл ябадагби. Буряад Уласай дээдэ һургуулида олон жэлэй туршада хүдэлһэн хадаа эрдэм шэнжэлэлгээр һонирхожо байдагби. Энэ жэлэй туршада минии бэшэһэн хоёр ажални эрдэм шэнжэлэлгын сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдэжэ гараба. Эдиршүүлые һурган хүмүүжүүлхэ болон болбосорол гэгээрэлэй асуудалнуудта зорюулагдаһан шэнжэлэлгын ажал болоно. Түүхын эрдэмтэмби гэжэ өөрыгөө нэн түрүүн тоолодогби. Тиимэһээ түүхэдэ хабаатай һонинуудые хаража үзэжэ байхаяа оролдоноб.

- Ажалайнгаа хэрэгээр та орон нютагайнгаа бүхы можонуудаар ябажа, өөрынгөө нюдөөр олон юумэ хараһан, үзэһэн байнат. Танай һанамжаар Буряад Уласаймнай хүгжэлтэдэ юун дутанаб?

- Газар бүхэндэ хүн зоной байра байдал элдэбын байдаг - зарим можонуудта һайн, заримдань - дутуу дундануудтай. Тиигэбэшье, минии һанахада, түрэл Буряад дайдаһаамнай дээрэ газар үгыл даа. Манай нютагта сэбэр һайн һанаатай, бэе бэедээ туһалжа, хамһалсажа байдаг зон олон. Уласайнгаа экономико хүгжөөхэ хэрэгтэй гэжэ мэдээжэ. Зоноо ажалаар хангаха, улас руугаа мүнгэ хүрэнгэ оруулха талаар ажалаа эршэдүүлхэ шухала. Һайн ажалтай, һайн салинтай болоходоо, нэгэшье хүн эндэһээ зөөжэ гарахагүй. Хүнэй ажамидаралда шухала хэрэгтэй юумэн манай эндэ хуу байна ха юм. Буряад нютагтамнай хэды олон һайхан театр, музейнүүд байнаб. Байгал далайн үзэсхэлэн гоё байгаали олоной дура татадаг болонхой. Гансал түбэй томо хотонуудһаа холо байһанһаал боложо, манай эндэ үйлэдбэри хүгжөөхэдэ хүндэ, хэсүү ха юм. Хэһэн, бүтээһэн юумэеэ худалдахань баһал бэрхэшээлтэй. Тиимэһээ Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Алас Дурна зүгэй можонуудые хүгжөөлгэдэ ехэ анхаралаа хандуулна. Һүүлэй хэдэн жэлэй туршада гүрэнэй жасаһаа энэ хэрэгтэ ехэ мүнгэн шэглүүлэгдэдэг болонхой. Энэ ажал саашадаа үргэлжэлүүлэгдэхэ гэжэ һананаб.

- Алдар Валерьевич, энэ жэлэйнгээ амжалтанууд, үрэ дүнгүүд тухай хөөрэжэ үгыт.

- Би Гүрэнэй Дүүмын Болбосоролой хороондо хүдэлхэһөө гадна, Хүмүүжүүлгын талаар зүблэл хүтэлбэрилнэб. Эндэ баһал ехэ ажал хэгдэнэ. Ородой Холбоото Уласай Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай шиидхэбэреэр һуралсалай эмхинүүдтэ хүмүүжүүлгын ажал бэхижүүлэгдэжэ, шэнэ шатада гаргагдаха юм. Энэмнай ёһын тэдыдэ хэгдэхэ ажал бэшэ. Энэ ушараар гүрэнэй хуулида хубилалтанууд оруулагдажа, ерэхэ шэнэ һуралсалай жэлдэ уласаймнай бүхы һургуулинууд хүмүүжүүлгын түсэбүүдээ хубилгажа, энэ ажалаа шэнээр зохёохо юм. Энэ ушараар Гүрэнэй Дүүмэдэ ехэ хуралнууд эмхидхэгдэһэн байна. «Орон нютагтаа үнэнхэ зүрхэнһөө дуратай хүнүүдые хүмүүжүүлхэ ёһотойбди», - гэжэ гэгээрэлэй сайд Сергей Кравцов эндэ хэлэһэн юм.

Тиимэһээ ерэхэ жэлһээ болбосоролой һалбарида Эхэ орондоо дуратайгаар хүмүүжүүлхэ тусхай программа бэелүүлэгдэжэ эхилхэнь. Гүрэнэй һан жасаһаа энэ хэрэгтэ ехэ мүнгэн һомологдохо. Һурагшадай хүдэлөө дэмжэхэ, эдиршүүлые хүмүүжүүлдэг ниитын эмхинүүдтэ, мүн юрэнхы болбосоролой һургуулинуудта грантын аргаар туһаламжа үзүүлэгдэжэ байха юм. Энэ программа 3 жэлэй туршада бэелүүлэгдэхээр түсэблэгдэнэ.

Үшөө тиихэдэ Геннадий Онищенкын хүтэлдэг һурагшадые халуун хоолоор хангаха бүлгэмэй ажалда эдэбхитэйгээр хабааданаб. Энэ ажалаймнай түрүүшын дүнгүүдые арад зомнай хаража байна ха юм. Энэ жэлэй туршада тоологдоһон дүрбэн сэдэбтэ гол анхаралаа хандуулжа, ажалаа эрхилээб. Һурагшадые халуун хоолоор хангаха, һургуулиин гурбадахи халаан болон хүүгэдэй сэсэрлигүүдэй ээлжээ усадхаха, тахал үбшэнэй үедэ харилсаагүй һуралсал зүбөөр эмхидхэхэ ябуулганууд болоно.

- Нютагаа ерээд байхадаа, сүлөө сагтаа юу хэнэбта?

- Тахал үбшэнэй үедэ манай гэр бүлэ хүн зондо туһалха гэжэ оролдоно. Нигүүлэсхы сэдьхэлэй хэмжээнүүдтэ хабаадажа, ядаһан тулиһан зондо эдеэ хоол абажа дамжуулнабди. Мүнөө би һайн дураараа хүн зондо туһалдаг залуушуулай бүлгэмтэй хамтаржа хүдэлхэ хүсэлтэй байнаб. Эндэ хүдэлжэ байһан хүбүүд, басагадта баяр баясхалан хүргэнэб. Һаяхана ковид үбшэнтэниие шэрэхэ такси бии болгохо шиидхэбэри Алексей Самбуевич гаргаһан байна. Энэ хэрэг би баһал дэмжэнэб. Энэмнай юрын хүндэ үзүүлэгдэжэ байһан ёһотой туһаламжа болоно. Мүнөө сагта бидэндэ һайн хүсэ шадал хэрэгтэй. Хамтадаа нэгэдэжэ, бэе бэедээ туһалха хэрэгтэй. Хүн шанараа алдангүй, бэе бэеэ гамнажа, үргэжэ байхамнай хамагай шухала зүйл болоод байна. Манай эмшэдтэ баярые хүргэнэб. Энэ тараһан үбшэ дараха зорилготой бүхы байһан хаба шадалаа гаргана. Шармайн оролдожо байһан эмшэдэй баатаршалга сэгнэшэгүй. Эдэл зон манай бултанаймнай элүүр мэндые хамгаалжа, аршалжа байна ха юм.

- Саашанхи ажалдатнай амжалта, элүүр энхые хүсэнэбди! Баяртай!