745
– Бидэнэй һанамжаар, жэнхэни буряад хэлэнэй байһан газарнуудта гэхэ гү, али буряадуудай нэгэ газар байһан нютагуудта, аймагуудта түрэлхи хэлыень бүрин бүтэн байлгаха талаар ажал ябуулжа байха хэрэгтэй, – гэжэ Буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй захирал Александр Елаев хэлэнэ. – Буряад хэлэнэй гүрэнэй программын бүхы шахуу мүнгэниинь Улаан-Үдэ хотодоо үлэшэнэ. Хүдөө нютагуудта ямар нэгэ ажал хэхэ гэхэдэ, мүнгэн байдаггүй. Тиимэһээ аймагуудта буряад хэлэ дэмжэхэ талаар ямар нэгэ хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхын тула нютагай засагай хэмжээндэ тусхай программатай болгохо хэрэгтэй. Александр Елаевай ударидалга доро эмхидхэлэй ажал гурбан жэлэй туршада яһала ябуулагдаа. Түбэй мэргэжэлтэд аймагуудаар ябажа, түбхын түрүүндэ ямар дүнгэлтэ хэһэн байнаб гэхэдэ, аймагууд буряад хэлэнэй талаар ажал ябуулха ямаршье арга боломжогүй. Тэдээндэ дээрэһээ туһалхагүй болбол, өөһэдөө энэ ажалые хэхэ шадалгүй: нэгэдэхеэр, үнөөхи мүнгэнэй дутагдал, хоёрдохёор, аймагай захиргаанда иимэ шэглэлээр ажал огто хараалагдадаггүй юм байна.
– Бидэ уласай Засагай газарта иимэ асуудал ходо табинабди, хэрэгтэй бэшэг баримтануудыень бэлдэжэ үгэнэбди. Тиигэжэ буряад хэлэнэй гүрэнэй программаар аймагуудые дэмжэхэ аргань олдобо гэжэ хэлэхэдэ болохо. Иигэхын тулада аймагууд нютагай засагай программануудые бэлдэхэ ёһотой. Теэд эндэ баһал бэрхэшээлнүүд гаража ерээ. Аймагуудта тиимэ данса бэлдэжэ шадаха мэргэжэлтэд үгы байшоо. Энэмнай бэлэн хэрэг бэшэ. Асуудалаа һайн шудалха хэрэгтэй ха юм. Тиимэһээ БГУ-гай Буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй мэргэжэлтэд аймагуудта методикын талаһаа онлайн-семинарнуудые үнгэргэнэ, зүбшөөл заабаринуудые үгэнэ. Нютагай засагай программануудые зүб мүрөөр яажа бэшэхэ тухай болоод бүхы шэглэлнүүдыень, зорилгонуудыень тодорхойлжо үгэһэн заабаринуудые эмхилжэ, методическа брошюра болгон, хэблэлдэ гаргажа байнабди, - гэжэ Елаев дарга хэлэнэ.
Мүнөө дээрээ Хэжэнгэ Захаамин хоёрой бэлдэһэн программанууд бэлэн боложо байнхай. Эдэнэй туршалгань бусад аймагуудта жэшээ боложо үгэхэ ёһотой. Хэжэнгын, Захааминай аймагуудай захиргаанай түлөөлэгшэд Улаан-Үдэ ерэжэ, Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй дэргэдэхи буряад хэлэ хүгжөөхэ талаар комиссиин урда өөһэдынгөө программануудые хамгаалхаар тухашаржа байна. Үшөө дахин дабтаха дуран хүрэнэ - нютагай засагай байгууламжанууд анха түрүүшынхиеэ иимэ данса дээрэ хүдэлнэ. Буряад Уласай түүхэдэ, мүн баһа Ород гүрэндэшье үндэһэн арадуудай хэлэ аймагуудай хэмжээндэ иигэжэ дэмжэхэ талаар данса үгы юм. Хамта дээрээ Буряад Уласай 12 аймаг буряад хэлэ бүрин бүтэн үлөөхэ, хүгжөөхэ талаар программануудые бэлдэхэ ёһотой. Энээн тухай Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай, БГУ-гай болон аймагуудай хоорондо гурбан талын хэлсээн баталагдаһан юм. Баргажанай аймаг энэ талаар эдэбхитэй ажалаа ябуулжа эхилээ. Үнгэрһэн долоон хоногто Александр Елаев Хориин аймаг ошожо, аймагай дарганараар, һургуулиин захиралнуудаар уулзажа ерэбэ.
– Буряад хэлэ дэмжэлгын эгээл шухала шэглэлынь засагтай холбоотой юм. Засаг гээшэ буряад хэлые албанай бэшэгэй ажалда нэбтэрүүлхэ ёһотой, хүн зонтой хүдэлхэдөө, тэрэнээ хэрэглэхэ, олоной хабаадалгатай хэмжээ ябуулгануудые үнгэргэхэдөө, буряадаар хэлэжэ байха ёһотой юм. Мүнөө Буряад Уласта ород хэлэнтэй сасуулбал, буряад хэлэн ёһын лэ тэдыдэ нэрлэгдэнэ. Гүрэнэй хоёрдохи хэлэн гэжэ тунхаглахада, тэрэ хүсэтэй болохогүйнь мэдээжэ. Манай гүрэндэ ород лэ хэлэн албан ёһоной ба хэрэг эрхилхэ хэлэн болоно, тиимэһээ Ород гүрэндэ ба Буряад Уласта 98% бүхы саарһа дансанууд ород хэлээр ябахань ойлгостой. Гэбэшье, гүрэнэй эмхи зургаануудта буряад хэлэнэй хэлэгдэдэг болохын ба хүгжэхын тула хэрэглэгдэхэ, бэшэгдэхэ газарыень (ниша) олохо ёһотойбди, – гэжэ Буряад хэлэ хүгжөөлгын түбэй дарга хэлээ.
Александр Елаевай хэлэһэнэй ёһоор, болбосорол - үшөө нэгэ шухала шэглэл болоно. Буряад хэлэ заагаагүй һаа, үзэг бэшэгээ алдаһан хойто заха холын үсөөн тоото арадуудай жэшээгээр хэлэмнай мартагдаха аргатай. Болбосорол болбол ямаршье хэлэнэй үндэһэниинь болоно. Тиимэһээ хэлэеэ бүрин бүтэн байлгаха, ерээдүйн үетэндэ дамжуулха аргын 70-80 хубинь болодог. Аймагууд эхин дээрээ энэ хэрэгтэ хайхарамжагүй хандаа. Гоёор бултаараа хөөрэлдөөд лэ, мартагдана һэн бэзэ гэлдээ, харин Александр Елаев болон түбэй мэргэжэлтэдэй энэ хэрэгтэ үсэд нэтэрүүгээр оролдоһоной ашаар юумэн һууриһаа хүдэлбэ хэбэртэй. Елаев даргатай хөөрэлдэжэ байхада, тэрэ өөрөөшье энэ ажалдаа урмашаһан янзатай байна һэн. Гэхэтэй хамта, хэгдэхэ ажал үшөө ехэ ха. Хамагай шухалань гэхэдэ, хүдөөдэ байһан хүнүүд булта – ажалшад, малшад, таряашад энэ ажалые бэе дээрээ мэдэрэг. Багшанар, хүмүүжүүлэгшэд, соёлой ажалшад болон сомон дарганар энэ дэмжэлтэдэ хүртэг лэ. Аймагуудта энэ хэрэгтэ мүнгэн һомологдожо эхилээ гээшэ һаа, гүрэнэй талаһаа анхарал боложо үгэхэ, энэнь ехэ удха шанартай, үнэ сэнтэй байха.
Автор: Бадмажаб ГЫНДЫНЦЫРЕНОВ
