Һүн далай салгидаг лэ

Арад зонтой танилсангаа

Газар үзэһэн тэнэг гэртээ һууһан сэсэнһээ дээрэ гэжэ хэлсэдэг гүб даа. Үнэхөөрөөшье хаа-яагуур ябахадаа, заатагүй урид үзэгдөөгүй юумэ харахаш, олон шэнэ юумэ мэдэхэ болохош. Хэдэн жэлээр буусаһаа ходоронгүй, өөрынгөө шүүһэн соо бусалжа байнхаар, гадуур ябажа, хоёр нюдөөрөө хаража, гараараа үзэхэдэ, бүхы юумэн ойлгосотой болодог. Эгээл энэ ушараар Буряадай хүдөө ажахын сайд Галсан Дареев нютагайнгаа малшадые уласайнгаа түрүү ажахынуудай ажалтай танилсуулха гэжэ шиидэһэн байна. Энэнь ехэ һайшаалтай. Хэдэн жэлэй туршада Буряадтаа һү һаалиин томо хүдөө ажахынуудые байгуулха тухай хөөрэлдөөн гаражал байдаг болонхой. Ушарынь гэхэдэ, бидэ сагаан эдеэгээрээ өөһэдыгөө дүүрэн хангажа шаданагүйбди. Энэл бэрхэшээлые усадхаха ажал ябуулагдана гээшэ аабза. Үнэн дээрээ энэмнай ехэ орёо, хүндэ асуудал, нэгэ үдэрөөр шиидхэгдээд орхигдохогүй.

Удмурт Улас болон Новосибирскэ хизаарай хүдөө үйлэдбэритэй танилсаха гэжэ Буряад Уласай  Хүдөө ажахын яаманай мэргэжэлтэд дэмы шиидээгүй. Тэндэхи һү һаалиин ажахынууд Ород Улас дотороо 10 түрүүшүүлэй зэргэдэ ябадаг юм байна. Һүн далай салгидуулжа байдаг ажахынуудай ажалтайнь манай Яруунын аймагай залуу малшан Цырена Цыденова танилсажа ерэһэн байна.

-Хэды юумэ мэдэхэшье һаа, нэгэ тээ һуухадаа, нюдэншни «бүрүүлтэдэг» ха юм. Тиигэхэгүйнь тула эрдэмээ дэшэлүүлхэ, хүнэй хэжэ байһан ажалтай танилсаха хэрэгтэй. Бидэ, Буряадай бүлэг малшад, өөртөө ехэл олон хэрэгтэй юумэ хадуужа абаабди гэжэ хэлэхэ байнаб. Тэндэхи һү һаалиин үйлэдбэринүүдэй асари томо хэмжээнүүд ехэтэ гайхуулаа. Һаамхай үнеэдээ бэлшээнэгүй, хорёодоо хаамал аргаар тэжээнэ. Шэмэ шүүһэтэй эдеэ уһыень хамар доронь асаржа үгэнэ. Эгээл тиихэдэнь һааһан һүнэйнь хэмжүүр, амтаниинь нэгэ зандаа байна, - гэжэ Цырена Цыденова хөөрэнэ.

Онол арганууд, эрдэмтэдэй заабаринууд

Буряадай түлөөлэгшэдые угтан абагша «Экоферма «Дубровское»  эмхи болоно. Тэрэ ажахы эгээл сэбэр, ямаршье холисогүй тэжээлээр үнеэдээ эдеэлүүлдэг юм. Үйлэдбэрилһэн һү тарагынь, тоһо зөөхэйнь амаргүй һайн шанартай, арад зоной дунда тон эрилтэтэй эдеэн. Энэ ажахын үйлэдбэрилдэг сагаан эдеэнэй зүйлнүүд «ЭКО» гэһэн тамгатай.

-  «Экоферма «Дубровское» ажахыда ерэхэдэмнай, бүхы оньһото хэрэгсэлнүүдынь һүүлэй үеын эрилтэнүүдтэ таарама байна гэжэ абаһаар харагдана. Үнеэдынь һаалида ороходоо, 7 минутаһаа үлүү байнагүй, һааха хэрэгсэлынь эрьелдэжэ байһан томо сахариг болоно. Сахаригай нэгэ эрьелдэхэ сасуу үнеэн һаагдаад, нүгөө талаһаань гаража ошоно. Эдихэ тэжээлынь хуу тааруулаатай, тэрэнээ ургуулхадаа, химиин ямаршье бодос хэрэглэнэгүй, эгээл эндэһээ шанарынь дулдыдана, - гэжэ хараһантайгаа Цырена хубаалдана.

Буряадай малшадай тэмдэглэһээр, 10-15 жэлэй саада тээ Удмурт Уласта һү һаалиин фермэнүүдэй байдал хүндэхэн байһан юм. Энээхэн хугасаада тэндэхи малшад амаргүй ехэ алхам хэһэн байна. Мүнөө манай Буряадта һү һаалиин талаар байдал тэдэнэй 10-15 жэлэй саанахи байдалтай сасуулмаар. Хүдөөгэй аймагта һү һаалиин 4-5  ажахы, тэдэнэй һү болбосоруулха нэгэ эмхи ажаллана. Тиихэлээрээ үнеэдэйнгээ һү хайшан тушаахабибди гэһэн асуудал огто гаранагүй бшуу.

-Томо-томо ажахынуудта хүрэжэ ошоод, ажалшадтайнь хөөрэлдэхэдөө, тэдэнэр эрдэм шэнжэлэгшэдтэй нягта холбоотойгоор ажалладаг байна гэжэ ойлгообди. Талха таряагаа, ногоон тэжээлнүүдые болон кукуруза мэтые ургуулхадань, агрономуудынь эрдэмтэдтэй сугтаа ажаллана. Мүн тиихэдэ малай эмшэд, зоотехнигүүд баһал эрдэмэй тала барин хүдэлнэд. Үбһэ тэжээл бэлдэхэдэнь, тэндэхи нютаг орониинь, сагайнь уларил манайхида орходоо, нэгэ бага зөөлэн юм. Тиимэһээ малшад элдэб янзын тэжээл ехээр ургуулна. Үнеэдтэ силос, кукуруза эдюулжэ байхада, тон ехээр һү үгэдэг, тиимэһээ иимэ тэжээл ехээр бэлдэжэ нөөсэлнэ, - гэжэ нютагтаа һү һаалиин фермэ байгуулагшадай нэгэн Цырена Цыденова хэлээд, дээрэнь үшөө иигэжэ нэмэнэ. – Үнеэдээ өөһэдөө үрэжүүлхэдэ, ехэл һайн үрэ дүнтэй байна. Тиихэдээ түхэреэн жэлэй туршада һүтэй байха болоно. Хэдэн үнеэдэйнгээ шэргэхэ хирэдэнь, тэды үнеэдни тугаллаха гэжэ малшад хуу мэдэжэ байна. Иимэл дүршэлнүүдыень бидэ өөһэдынгөө ажахыда багаханаар нэбтэрүүлжэ эхилһэн байгаабди. Түрүү ажахынуудта хүрэжэ ошоод, зүб харгыгаар ябажа байһанаа ойлгообди.

Түхэреэн жэл бэлшэхэ

Буряад-монгол арад гээшэ түхэреэн жэлэй туршада табан хушуу малаа дахажа, хүхэ мүнхэ тэнгэри доро нэмжыһэн үргэн ехэ талын уудамда хэр угһаа хойшо нүүжэ ябаа. Үбһэ тэжээл бэлдэхэ гэжэ урдандаа байгаагүй. Тиигэбэшье дээдэ үеынхиднай һү наймаалжа байгаагүй, гансал өөһэдынгөө эдихэ, уухые бэлдэдэг байгаа бшуу.

Харин мүнөө һү һаалиин томо фермэнүүдые байгуулаад, мүнгэ олохо гэбэл, заатагүй хаамал түхэлөөр малаа тэжээхэ хэрэгтэй болоно даа. Гаргаша ехэтэйшье һаа, мүнгэ олзо оршотой һалбари болоно. Шэмэ шүүһэтэй, һайн шанартай тэжээл бэлдээд, түхэреэн хоногой туршада тааруугаар хубаажа үнеэдээ эдеэлүүлээд, уһалаад байбал, ехэ һү һаажа абамаар даа.

Яруунын аймагай баруун захын Эгэтын Адаг нютагта һаалиин ажахы байгуулаад  ажаллажа байһан Цыденовтэнэй гэр бүлэ  яһала хүгжэжэ байна. «Молоко Еравны» гэһэн нэрэтэй үйлэдбэриин ажахы ойро тойронхи аймаг дотороо һүнэй зүйлнүүдые наймаалдаг болоһон гээшэ. Холуур ябажа, түрүү ажахынуудай дүршэл хараадаа абан, өөһэдынгөө ажахыда заатагүй хэрэглэхээр бэлэн байнад.

- Бидэ мүнөө үхэр малаа урданайхяараа бэлшээнэ гээшэ аабзабди. Ябан ошон энэ хаамал түхэлдэнь орохо ёһотойлди даа. Гэхэтэй хамта манай нютагта таряа тарижа ургуулха гээшэ бэрхэтэй ха юм. Ган гасуурай, хүйтэ нойтоной гэнтэ болоходонь, тэжээл хуряажа абажа шадахагүйш. Үбһэ ногоогоо сабшаад лэ, хажуугаарнь силос даража, ондоошье тэжээл бэлдэжэ туршахаар. Энэмнай ябан ошон бүтэхэ ажал ааб даа, гансата бэелүүлхын аргагүй. Иигэжэ ондоо тээгүүр хүн зон яажа ажалаа зохёоно гээшэб гэжэ хаража ерэһэндээ, бидэ, малшад, хүдөө ажахын сайд Галсан Дареевтэ тон һайниие хүргэнэбди, - гэжэ Цырена баяраа мэдүүлнэ.

Оройдоол 10-15 жэлэй үнгэрхэдэ, Буряадаймнай ажаһуугшад өөһэдынгөө малай үгэһэн амтатайхан һүмбэй уужа һуухамнай гээшэл даа. Һүн далайн салгидахань болтогой!