Адуун һүрэгэй нэмэхэ шэнжэ

– Далай Цыдыпович, танай ажалтай танилсая. Малай үүлтэр һайжаруулха албан ямар үүргэ дүүргэжэ, ямар зорилгонуудые урдаа табинаб?

– Манай албанай байгуулагдаһаар гурбан жэл боложо байна. Түрүүндээ племобъединени байһан гүб даа, тэрэмнай 1990-ээд онуудай хүлгөөтэ он жэлнүүд соо хуу һалаһан юм. Үүлтэртэ мал үрэжүүлхэ тусхай ажахы үгы болоод байһанаа, шэнээр һаял байгуулагдаба. Арбаад лэ хүн хүдэлнэбди. Манай ажал ганса адуун бэшэ, үүлтэртэ бодо мал ба хонин байха – эдэ гурбые уласта эгээл олоор үсхэбэрилдэг заншалтай гээшэбди. Үүлтэртэ бодо малай яһала олон ажахынууд бии.  Мяханай сэбэр үүлтэрэй ямар мал бииб гэхэдэ: улаан хальмаг, улаан малаан казах, халзан сагаан герофорд. Дун сагаан хонин гэхэ болбол, «Бүүбэй”, “Монгол”, “Буряад” болон Үбэр Байгалай нарин нооһото үүлтэрнүүд манай эндэ бии. 

“Буряад” үүлтэрэй адуутайбди. Ямар ажахынууд энээн дээрэ хүдэлнэб гэхэдэ, Яруунын “Үльдэргэ” СПК, Хэжэнгын “Ажалша” гэжэ хизаарлагдамал үүргэтэй эмхи гээд, үшөө нэгэ хэды ажахынууд бии. “Буряад” үүлтэрэй гэжэ нэрэтэй адуутай ажахынууд “саарһагүй” хүдэлдэг. Адуун һүрэгые  ехэнхидээ уласай заха холын ой хүбшэтэй газараар барина гэжэ хэлэхэдэ болохо.

– Дэлхэйн олон гүрэнүүдтэ мориной һайндэр гэхэ гү, али мориной баярай үдэр гэжэ зарлаһан байдаг юм байна. Ород гүрэндэ мориной һайндэр гэжэ бии гү?

–  Мориной үдэр гэжэ би дуулаагүй байнаб. Харин мориной нааданууд бии ааб даа. Уласай “Сурхарбаан” гэжэ ехэ һайхан наадан байгаа. Ипподромдо олон хүн сугларжа, мори урилдаа харадаг һэн. Аймаг нютагуудаар мориной наадануудые хэдэг зандаа. “Адуушанай үдэр” гэжэ ехэ һайхан наадан байдаг һэн. Яруунада хүдэлжэ байхадамни, аймагай засаг дарга Дамби Базарович Дамбаевай үүсхэл һанаагаар, Түрхэл гэжэ газарта обоо тахилганай һүүлээр адуушадай суглаан боложо, адуушадта шагнал, бэлэг сэлэг барюулагдагша һэн. Тиигэжэ адуушадаа баярлуулжа, ажалыень сэгнэжэ байгаа. Агада “Адуушанай һайндэрнүүд” ехэ үргэнөөр үнгэрдэг бэзэ. Мориной наада зохёожо, арад зониие баярлуулха гээшэ ехэ удхатай юм. Тиимэ наадануудай ашаар үхибүүд мориндо дурладаг. Мориной тоног зэмсэгэй үзэсхэлэн дэлгэхэ гээшэ  ехэ үйлэ хэрэг. Хүүгэдые багаһаань мориндо “хорхойтой” болгоо һаа, ехэ һайн. Мүнөө мори унаха хүүгэд хомор болоо. Мори һорихо, һургаха хүн үсөөн. Хүүгэд мориндо дурлаха наһандаа мори харангүй үлэшэнэ ха юм. Багадаа нэгэ дурлаһан хүн тэрэнээ мартахагүй. Тиимэ хүүгэд Хүдөө ажахын академидэ һуража гараад, нютагаа бусажа, һайн адуушадшье болохо зэргэтэй.

– Нээрээшье тиимэ байна лэ. Хүүгэдые мориндо дурлуулха гэбэл, эдир наһанһаань мори урилдаа, мориной тоног зэмсэг харуулха, мори унуулха хэрэгтэй байна. Багаһаа мори мэдэхэ болоогүй һаа, хүн томо болоод, адуушан, моришон болошоно гэжэ байхагүй ха даа... 

Эдэ үдэрнүүдтэ Улаан-Үдэдэ һонирхолтой үйлэ хэрэг болоо. Яхадһаа хазаар моритой хоёр хүбүүд Улаан-Үдэ хүрэжэ ерээ юм. Тэдэнэр Ленск хото – Эрхүүгэй Бодайбо тосхон – Буряад Уласай Таксимо тосхоноор Хурамхаанай Улюнхаан һуурин ороод, Хурамхаан-Баргажанаар ябаһаар лэ, Улаан-Үдэ ерээ. Тэдэнэр Москва зорижо ябана.  Би тэдэнээр ошожо баһа уулзаад, яхад моридыень хараһан байнаб. Яхад морид монгол моридтол адли набтархан, хөөрхэн амитад байгаа лэ. Яхад ба буряад моридой илгаань ямар бэ?

–  Яхад морин буряадтал адли гэхэдэ болохо. Хүйтэн орондо байдаг һэн тула нооһониинь ута үдхэн, хүлынь  богони, сарбуунь бүдүүн. Яхадуудай элинсэг хулинсагууд 13-15-дахи  зуун жэлнүүдтэ Байгал шадар нютагһаа хойшоо нүүһэн арад зон гэжэ тоологдодог. Эндэһээ моридоо абажа ябаһан байгааб даа. Яхадууд мориндоо ехэ дуратай арад түмэн. Ород гүрэн соо эгээл олон адуутай юм. Тоо толгойнь 200 мянгада хүрэжэ байна. Яхад үүлтэрһээ гадна, тэндэ үшөө хоёр шэнэ үүлтэр гаргагдаһан: Приленскэ, Мегежекскэ. Ямар нэгэ үүлтэр бии болоходоо, хэдэн зуун жэл соо байһан газартаа дадажа,  аборигеннэ үүлтэрэй болодог. Манай буряад үүлтэрэй адуун баһал хэдэн зуун жэлдэ эндэхи газар уһандаа дадаһан, ой хүбшэдэ бэеэ хамгаалжа шадаха болоһон юм. Буряад Уласта мүнөө ехэнхи адуун холилдоһон, харин буряад адуу сэбэр шуһаарнь хамгаалжа абаха, олон болгохо - манай зорилго болоно.

–  Яхад мори барижа үзэхэдэ, үһэ нооһониинь үдхэн гээшэнь. Ургын ташуураар гуя руунь шабхадахада, һэншье гэнэгүй һэн. Зузаан һэеы шэнги үһэ нооһотой байгаа.  Тэндэхи орон нютагайнгаа 60 градус хүйтэндэ таараһан лэ амитад байна. Яхадта 200 мянган адуутай гэжэ хэлэнэт, харин Буряадта адуунай тоо нэмэхэ боломжонь хэр бэ?

–  1900-гаад онуудта гэхэ гү, али Агууехэ Октябриин хубисхалай урда тээ манай эндэхи газар дэбисхэртэ 250 мянган адуун байһан гэжэ статистика бии. Тэрэ гэһээр жэлһээ жэлдэ адуун һүрэг үсөөрһөөр, мүнөө 80-яад мянгадаа хүрөөд байна гүб даа. Гэхэдээ һүүлэй жэлнүүдтэ адуу үдхэхэнь ашаг олзотой болоо. Нэгэ талаараа, ажал харууһа багатай, нүгөө талаһаа, Кыргыз, Казахстан руу адуу олоор абадаг болоходонь, мориной сэн һайн болоо. Үнэ хүрэдэг болоходонь, тоонь дээшээ  боложо эхилээ. Адуугаа бэеэрнь томо болгохо гээшэ бүри һайн. Тиимэһээ эмэ адуугаа томо азаргада гэшхүүлнэ. Харин элдэб үүлтэрээр худхажал байгаа һаа, баһал муутай. Томо унаган гараад, манай эндэхи байдалда тэнжэхэ, тобиржохонь орёо юм, бэень тулюур болохо, үбшэндэ диилдэхэ магад. Томо адуунда ехэ хоол хэрэгтэй болохо, хашаа соо хаагаад, үбһэ, обёос үгэжэ байха жэшээтэй болохо. Тиимэһээ бэеэрээ багашье һаань,буряад адуугаа олон болгоо һаа дээрэ. Тэрэниие манай адуушад һайн ойлгодог.

– Урдан сагта 250 мянган адуун байһан, тиимэ ушарһаа адуугаа олон болгоё гэһэн зарлиг ноёд һайднай яагаа буулганагүйб? 

– Буряад Уласта тиимэ түсэб, зорилго табигданагүй. Мүнөө заха зээлиин эдэй засагта мяхаа худалдажа, ашаг олохол һаа, олоор үдхэжэ болоно. Хэрбээ тиимэ түсэб табяа гээшэ һаа, адуу бариха газар бии. Буряад Уласай хойто захын нютагууд болохо – Северобайкальскын, Муяын, Баунтын, Баргажанай, Хурамхаанай, Яруунын аймагуудаар бэлшээри бии. Хойто нютагуудаарнай мал үсөөн. Адуу үдхэхэдэ, яһала тааруу газар юм.

–  Ага нютаг соохор моридоороо суурхадаг. Соохор мориной сэн ехэ үнэтэй болонхой. Нёдондо жэл 30 гаран мянгата байһан һаа, энэ жэл 70-100 мянган түхэригтэ хүрөө. Гоё зүһэтэй ехэ соохортойнь 100 мянгата, үшөө уридшалан захижа, хэдэн жэл хүлеэн байжа абаха хэрэгтэй. Соохор морин Буряад Уласай али нютагта байнаб?

–   Агада бии юм гэжэ би мэдэнэб. Хоморой гоё зүһэтэй адууһан. Агын Зүдхэли, Табтаанай, Аргали, Гүнээ нютагуудта байдаг. Буряад Уласта Ярууна руу байгаа һаа, байжа болоно.

– Буряад Уласта аяншалга хүгжөөе гэһэн уряа бии. Баруун тээһээ ерэһэн зондо буряад мори үзүүлхэдээ, соохор мори харуулаа һаа, аяншадта һонирхолтой байжа магадгүй. Буряад морин, үхэр, хонин иимэ байдаг гэжэ байжа харуулаа һаа, ямар гээшэб? Зон гайхаха, мүнгөө түлэжэ байжа  үзэхэ дуратай байха аалам.

– Тиимэ, тиимэ. Адуушадта нэмэришье болохо һэн. Буряад мори хүн зондо үзүүлхэ хэрэгтэй.

– “Россельхозцентрэй” дарга Намжил Мардваев иимэ асуудал табина һэн: “Юундэ кыргыз, казахууд манай адуу олоор абаашаха болооб? Бидэнэй  уласаа мяхаар хүсэд хангажа шадахагүй байхада, тэдэнэр иимэ бэлээр моридые ашаад лэ ябажа байна. Тиихэдэнь бидэ өөһэдөө Аргентинын, хари гүрэнүүдэй  амта шэмэгүй мяха эдихэ баатай болонобди”. Энэ талаар та юу хэлэхэ байнат?

– Ошоогүй адуугаа хуу эдижэ шадахагүй байна гүбди. Адуушан тэдэнэртэ адуугаа һайн сэнгээр худалдахадаа, олзо оршотой болоно. Эндээ хүнэй абахагүйдэ, адуу үдхэһэнэй удхагүй болоно ха юм. Адуунай мяха худалдадаг хүнүүдһээ асуугаа һаа, хуу тиигэжэл хэлэхэ. Кыргызүүдэй абахада, үсөөн болоно гэжэ би һанахагүй байнаб. Худалдажа шадаа хадаа, адуугаа олон болгохо гэжэ оролдохо.

Үшөө нэгэ тала байна. Манай ажаһуугшад адууһанай мяха бага эдинэ. Жэшээнь, яхадууд түхэреэн жэл соо адуунай мяхаар байдаг. Бидэ  үбэлдөө тон  хүйтэн соогуур лэ эдинэбди. Адуунайнгаа мяха болбосоруулжа һураха хэрэгтэй байна, тиигэбэл мяхан эндээ үлэхэ һэн. Адуунай мяханай худалдаанда гарадаг болоходо, адуушадта һайн лэ гээшэ.

– Далай Цыдыпович, тандаа баярлаа. Манай асуудалнуудта дүүрэн харюу үгэбэт. Танай ажалда амжалта хүсэе! Баяртай!